Nuta (od
łac.
nota, znak) – symbol ♪ - znak graficzny
dźwięku muzycznego
, określający jego wysokość i czas trwania.
Nuty w historii
Notacja chorałowa
Nuty w długim procesie rozwoju historycznego, który doprowadził do powstania współczesnej notacji muzycznej, przybierały różne formy graficzne. Można je wywodzić od bezliniowej
notacji neumatycznej
, która powstała przed VIII w. Jej geneza nie jest bliżej znana. Służyła ona do zapisu chorału gregoriańskiego. Pierwotnie neumy prawdopodobnie odzwierciedlały ruchy rąk kantora kierującego śpiewem, stąd też nazwa
"znaki cheironomiczne"
. Nie określały one dokładnie wysokości i czasu trwania dźwięków. Notacja neumatyczna obejmuje ponad 20 znaków; w różnych ośrodkach wykształciły się jej odmienne formy graficzne.
Ok. r. 1000 notację cheironomiczną zastąpiła
notacja diastematyczna
, która określała wysokość dźwięków przez zróżnicowane wertykalnie rozmieszczenie neum in campo aperto (na polu bez linii), lub na liniach (w XI w. Guido d'Arezzo, wprowadził do pisma nutowego 4 linie). Nadal jednak nie określała ona stosunków rytmicznych. Istniały 2 typy graficzne notacji diastematycznej: neumy romańskie = nota quadrata (XII w. do dziś; na nich opiera się współczesna notacja chorałowa) i neumy gotyckie (XIII–XV w.). Oba te rodzaje notacji były używane do zapisu
chorału gregoriańskiego
, stanowiąc podstawę
notacji chorałowej
.
Notacja modalna i menzuralna
Z notacji chorałowej wywodzi się notacja modalna, która rozwinęła się ok. r. 1175 w szkole Notre Dame ze znaków nota quadrata. Określała ona wyraźnie interwały między dźwiękami. Używała początkowo 2 przybliżone wartości rytmiczne, trójdzielne (perfectio – czyli doskonałe; troisty podział był uważany za doskonały przez analogię do troistej natury jednego Boga w trzech Osobach) i dwudzielne (imperfectio - niedoskonałe): długą (longa) i krótką (brevis). Notacja modalna opierała się na 6 schematach rytmicznych (modi), wzorowanych na starogreckich stopach metrycznych; schematy te określały następstwo wartości rytmicznych.
Z notacji modalnej wykształciła się z kolei
notacja menzuralna
(ok. 1250–1600). Wcześniejsze zdobycze usystematyzował po r. 1300
Philippe de Vitry
, ujmując wzajemne relacje wartości w ramach modus, tempus i prolatio. Notacja menzuralna określa dokładnie nie tylko interwały, ale też, za pomocą odpowiedniej formy graficznej nut, rytm, czyli wzajemny stosunek czasu trwania dźwięków (ich wartości rytmicznych), na zasadzie podziału trójdzielnego (perfectio) i dwudzielnego (imperfectio).
Stopniowo wzrastała ilość znaków określających wartości rytmiczne: ok. 1250 zaczęto używać semibrevis, a następnie dalszych drobnych wartości (ok. 1280, Petrus de Cruce).
W użyciu były 2 rodzaje notacji menzuralnej:
- czarna (do 1450), z zaczernionymi główkami nut; jej 4 podstawowe wartości rytmiczne to:
- maxima lub duplex longa
- longa
-
brevis
- semibrevis
- biała (od 1450), w której zaczerniano tylko kontur nut (oprócz najmniejszych wartości rytmicznych).
Około 1450 ustaliło się 8 wartości rytmicznych:
- maxima
- longa
-
brevis
- semibrevis
- minima
- semiminima
- fusa lub chroma
- semifusa lub semichroma
Różnice między tymi dwoma systemami były niewielkie; w zasadzie polegały tylko na zaczernianiu wszystkich nut w pierwszym oraz pozostawianiu większych wartości nie zaczernionych w drugim systemie.
W notacji menzuralnej oprócz pojedynczych nut występowały ligatury, pauzy i oznaczenia dodatkowe, z których najważniejsze określają podział wartości brevis (tempus) i semibrevis (prolatio).
Ten typ notacji, udoskonalony w XVII w., był bezpośrednim punktem wyjścia dla współczesnej notacji muzycznej.
Nuty dzisiaj
W XVII-XVIII w. notacja muzyczna przyjęła w zasadzie wygląd identyczny z notacją współczesną, choć znaczenie takich samych znaków graficznych (np. kropki pod nutą) jest w wielu wypadkach inne niż w notacji współczesnej, co powoduje wiele nieporozumień w wykonawstwie muzyki tego okresu przez dzisiejszych muzyków, którzy tych różnic nie znają; można to obrazowo porównać do próby czytania tekstu staroangielskiego czy starofrancuskiego według współczesnych zasad ortografii.
Podstawowym elementem nuty we współczesnej notacji muzycznej, dostosowanej do wymogów
systemu dur-moll
, jest jej główka; to ona określa przez swe położenie na pięciolinii wysokość oznaczanego przez nią dźwięku. Główka ma kształt owalny, w przypadku
całej nuty
oraz
półnuty
jest niewypełniona, a u pozostałych wartości nut – zamalowana.
Półnuty oraz nuty o krótszej od nich wartości posiadają ogonek (pionową prostą kreskę, której jeden z końców umieszczony jest pośrodku główki w pionie, z prawej strony, gdy ogonek idzie w górę, bądź z lewej strony, gdy ogonek idzie w dół). O kierunku ogonka decyduje wysokość nuty na pięciolinii – jeśli leży poniżej środkowej linii, ogonek idzie w górę, w przeciwnym wypadku – w dół.
Ósemki oraz nuty o krótszej od nich wartości mają dodatkowo chorągiewkę, gdy nie są powiązane z innymi nutami, bądź daszek (nazywany wiązaniem), jeśli są powiązane z innymi nutami. Zależność liczby chorągiewek od czasu trwania nuty wyraża się następującym wzorem:
Przykładowo, by obliczyć, ile wiązań będzie miała stodwudziestkoósemka, za s należy podstawić 1/128=0,0078125. Otrzymujemy wtedy:
.
Nuty umieszczone są na lub pomiędzy liniami na
pięciolinii
lub liniami do niej
dodanymi
. Do określenia wysokości dźwięku potrzebny jest – oprócz umiejscowienia na pięciolinii –
klucz
, który jednej określonej linii nadaje określoną wysokość (nazwę). Wysokość pozostałych nut jest określana relatywnie w stosunku do niej.
Podział wartości rytmicznych
Podział wartości rytmicznych:
Cała nuta
trwa dwa razy dłużej niż
półnuta
, ta z kolei dwa razy dłużej niż
ćwierćnuta
itd. Jest to tzw. regularny podział wartości rytmicznych (dwójkowy), istnieją również bardziej skomplikowane podziały: na trzy równe części (triole), pięć (kwintole), sześć (sekstole) itd.
Długość trwania nuty może być przedłużona przez
kropkę
, łuk (
ligaturę
) (o ściśle określoną wartość) lub
fermatę
(o nieokreśloną wartość).
Zobacz też
Linki zewnętrzne
