Pieczęć majestatyczna Władysława II Jagiełły.

Sfragistyka (z gr. sphragís – "pieczęć"), nazywana niekiedy sygillografią (od łacińskiego sigillum – pieczęć), jest jedną z nauk pomocniczych historii , zajmującą się badaniem pieczęci jako źródeł historycznych, a także ich historią, powstawaniem itp.

Początkowo badania nad pieczęciami traktowano jako element dyplomatyki oraz wykorzystywano w praktyce sądowej i kancelaryjnej. Badania te do celów naukowych jako pierwsi wykorzystali Jean Mabillon (w dziele: De re diplomatica libri sex, 1681 r.) i Jan Michał Heineccius (w dziele: De vertibus Germanorum aliorumque nationum sigillis, 1709 r.). W XVIII wieku po raz pierwszy użyto terminu sfragistyka. Wówczas też rozpoczął się proces wyodrębniania jej jako samodzielnej nauki, co ostatecznie dokonało się w XIX wieku . Pod koniec XIX wieku Hermann Grotefend i Freidrich Karl Hohenlohe-Waldenburg stworzyli system klasyfikacji formalnej pieczęci. Wydawano także albumy sygillograficzne, studia szczegółowe i podręczniki sfragistyczne.

W Polsce badaniami nad pieczęcią jako pierwszy zajął się Joachim Lelewel , a jego prace w zakresie sfragistyki kontynuowali: Kazimierz Stronczyński , Marian Gumowski , Marian Haisig i Sylwiusz Mikucki. Natomiast w ostatnich latach najaktywniejszym historykiem w tym zakresie był Stefan Kuczyński .

Istnieje też sfragistyka kryminalistyczna – badanie pieczęci w ujęciu kryminalistycznym , jako przedmiotu lub środka przestępstwa.

Klasyfikacja pieczęci

Istnieje kilka klasyfikacji pieczęci ze względu na kształt, wyobrażenie pieczętne oraz rodzaje pieczęci wynikające z pozycji wystawcy.

Kształty pieczęci

• kolista
• owalna
• ostroowalna (w poziomie i w pionie)
• tarczowa
• czworoboczna (kwadratowa, podłużnie lub poprzecznie prostokątna)

Wyobrażenia pieczętne

Określone wyobrażenia ewoluowały w miarę jak zmieniały się funkcje pieczęci i ich znaczenie.

1. Pieczęcie portretowe, które z kolei możemy podzielić na majestatyczne, piesze, konne i pontyfikalne (tj. kapłańskie).
2. Pieczęcie obrazowe. które wykorzystują różna motywy zależnie od wystawcy. Mogą zawierać elementy topograficzne a więc budowle, fragmenty architektury, wyobrażenia zwierząt, bestie, motywów roślinnych, narzędzia rzemieślnicze oraz hagiograficzne czyli sceny z życia świętych.
3. Pieczęcie herbowe zawierające tarczę herbową, czasem także klejnot herbowy lub inne elementy herbu.
4. Pieczęcie pismowe zawierające inicjały lub dewizy prywatnego wystawcy lub instytucji, która pieczęć wystawiła.

Rodzaje pieczęci

Rodzaje pieczęci wynikają z godności społecznej wystawcy. Mamy więc:

• Pieczęć papieską. która od czasów papieża Paschalisa II ustaliła swój konserwatywny styl sfragistyczny. Pieczęć papieska jest więc pieczęcią wykonaną z metalu (zwyczaj wykonywania pieczęci z metalu jest znany nie tylko papiestwu, w taki sposób wykonywano pieczęcie w Bizancjum i krajach związanych z nim cywilizacyjnie np na Rusi). Pieczęć papieska zwana "Pieczęcią Rybaka" posiada z jednej strony twarze Piotra i Pawła a z drugiej imię aktualnie urzędującego papieża.
• Pieczęć monarszą, którą możemy podzielić na pieczęci cesarskie, królewskie i książęce. Były to z reguły pieczęcie majestatyczne, piesze lub konne.
• Pieczęcie rycerskie, będące pieczęciami herbowymi.
• Pieczecie mieszczańskie, które zawierają tzw. herby mieszczańskie ( gmerki ) będące prostymi symbolami graficznymi.
• Pieczęcie miejskie wystawiane przez instytucje samorządu miejskiego, są pieczęciami obrazowymi.
• Pieczęcie wiejskie, choć są znaleziskami niezwykle rzadkimi, istniały i funkcjonowały na podobnych zasadach, co pieczęcie miejskie. Były na nich odciskane wyobrażenia narzędzi rolniczych lub cechy lokalnej topografii.

Zobacz też

• pieczęć
• paleografia
• heraldyka
• genealogia

Bibliografia

• Józef Szymański, Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2002.
• Marian Gumowski, Sfragistyka, Warszawa 1960.
• Marian Gumowski, Handbuch der polnischen Siegelkunde, Graz 1966.
• M. Haisig, Osiągnięcia i postulaty w zakresie sfragistyki polskiej, "Studia Źródłoznawcze", t. 4: 1959, s. 153-168.