Płeć – termin właściwy dla świata ożywionego. W najbardziej podstawowym wymiarze odnosi się do różnicy fizycznej, biologicznej i psychicznej w sferze seksualnej , której podstawowym wyznacznikiem jest rola w funkcjach prokreacyjnych : żeńskich i męskich. W odniesieniu do zwierząt mówi się o samcach i samicach , w odniesieniu do ludzi o macierzyństwie i ojcostwie .

Biologiczne uwarunkowania

Biologicznie, płcią męską lub żeńską określa się sposób funkcjonowania części organizmu odpowiedzialnych za prokreację. W przypadku zwierząt są one zwane narządami , w przypadku roślin organami rozrodczymi. Płeć przypisuje się również poszczególnym osobnikom danego gatunku , zależnie od ich roli w procesie rozmnażania i rekombinacji genów . Płeć uwarunkowana jest genetycznie lub fizjologicznie, z przewagą jednego lub drugiego z tych czynników u przedstawicieli różnych taksonów .

Istotą zjawisk płciowych jest rekombinacja genów , powiązanie procesów płciowych z rozmnażaniem występuje jedynie u eukariontów . U bakterii procesy płciowe zwane są koniugacją lub transformacją . Podobny proces, a także rozmnażanie płciowe można znaleźć u wielu protistów . U większości eukariontów procesy płciowe są częścią rozmnażania.

Kryteria podziału na płeć męską i żeńską

Wyodrębnia się następujące kryteria płci^[1]:

1. płeć genetyczna -jest determinowana rodzajem chromosomów płciowych (u ludzi: mężczyźni kariotyp 46,XY; kobiety 46,XX)
2. płeć gonadalna -określana na podstawie gonad (samce: jądra, samice: jajniki, ale mogą być też formy niezróżnicowane lub obojnacze)
3. płeć genitalna -określana na podstawie zewnętrznych narządów płciowych (mężczyźni – penis i moszna, kobiety – łechtaczka i wargi sromowe)
4. płeć hormonalna - jest określana na podstawie względnej ilości wydzielanych hormonów płciowych ( androgeny przeważają u mężczyzn, a estrogeny u kobiet itp.)
5. płeć gonadoforyczna -określana jest w zależności od pierwotnych dróg rozrodczych prowadzących do gonad (u płci męskiej z przewodów Wolffa wykształcają się nasieniowody, a u płci żeńskiej z przewodów Müllera wytwarzane są jajowody )
6. płeć germinatywna (wytwarzanie gamet: komórek jajowych, plemników, bądź ich brak)^[]
7. płeć fenotypowa -zależna od drugorzędowych cech płciowych , np. owłosienie ciała, piersi, wygląd zewnętrzny
8. płeć somatyczna (obraz antropometryczny stosunków cielesnych o inne wyznaczniki)
9. płeć mózgu (różnice w budowie mózgu determinujące płeć psychiczną )^[]
10. płeć psychiczna -stałe i niezmienne wewnętrzne poczucie przynależności do jednej z płci. Wcześnie się wykształca i jest niezmienna.
11. płeć seksualna (ze względu na pełnione role płciowe)
12. płeć społeczna ( metrykalna i związana z pełnieniem danej roli płciowej na płaszczyźnie społecznej)

Zaburzenia na poziomie cielesnych składowych płci noszą nazwę interseksualizmu , natomiast psychicznych transseksualizmu .

Występowanie i charakterystyka u różnych organizmów żywych

U większości organizmów wyróżnia się dwie płcie.

Rośliny

Niektóre gatunki grzybów , orzęsków i śluzowców mają ich więcej, lecz rozmnażanie wymaga udziału co najwyżej dwóch różnopłciowych osobników. U takich organizmów niższych, płcie nazywane bywają typami koniugacyjnymi.

U roślin zróżnicowanie płci może mieć charakter fizjologiczny lub morfo-fizjologiczny (płeć komórek nie zależy od ich genotypu ; ich zróżnicowanie zaznacza się tylko na poziomie biochemii i fizjologii, albo znajduje też odbicie w ich budowie).

U roślin nasiennych komórki różnych płci mogą rozwijać się w tych samych organach – kwiatach obupłciowych. Gdy kwiaty są jednopłciowe, oba ich rodzaje mogą być wytwarzane przez tego samego osobnika ( jednopienność ) lub powstają na różnych roślinach ( dwupienność ).

Zwierzęta

Podczas gdy wśród roślin mówi się o koniugacji , wśród zwierząt zróżnicowanie gatunku na płcie powoduje zdolność do zachowania określanego rozmnażaniem płciowym .

W wyniku powstania płci rozwinęły się nowe kierunki ewolucji organizmów, niemożliwe przy rozmnażaniu bezpłciowym .

W rozmnażaniu płciowym mogą uczestniczyć wyspecjalizowane komórki zwane gametami . U zwierząt tkankowych w wytwarzaniu gamet i umożliwianiu zapłodnienia specjalizują się narządy rozrodcze (narządy płciowe). Ich odpowiedniki u roślin nazywamy organami generatywnymi. U niektórych gatunków rozdzielnopłciowość przyjmuje charakter morfo-fizjologiczny ( anizogamia ), u innych wyłącznie fizjologiczny ( izogamia ).

Zwierzęta charakteryzują się też, poza zmianami fizjologicznymi i różnicami genetycznymi , również wyraźnymi zmianami morfologicznymi ( dymorfizm płciowy ). Wyróżnia się wśród nich płcie: męską, żeńską, obojnaczą i obojętną.

Zazwyczaj płeć jest zależna od pojedynczego chromosomu, przy czym występują tu przeróżne kombinacje:

• samce homozygotyczne , samice heterozygotyczne (np. ptaki )
• samice homozygotyczne , samce heterozygotyczne (np. ssaki )
• samce diploidalne , samice haploidalne (tylko wobec tego jednego chromosomu )
• samice diploidalne , samce haploidalne (tylko wobec tego jednego chromosomu )

U błonkówek występuje następujący system płci: samce są tu haploidalne , samice zaś diploidalne .

U niektórych gatunków zwierząt rozdzielnopłciowych osobniki męskie występują tylko w niektórych pokoleniach ( heterogonia ), istnieją też gatunki dzieworodne ( partenogeneza ). Płeć obojętna występuje u tych osobników danego gatunku , które pełnią funkcje obronne i normalnie nie wytwarzają gamet . W szczególnych warunkach te osobniki mogą się zacząć rozmnażać (np. polipy). Istnieją gatunki, zwłaszcza u ryb , których pewne osobniki, w określonych warunkach mogą zmieniać płeć.

Ludzie

U człowieka istnieją dwie płcie, męska i żeńska. Obojnactwo , biorąc pod uwagę kryterium zdolności do rozrodczości, jest uznawane za stan nieprawidłowy^[].

Klasyczna antropologia filozoficzna rozpoznaje, że w strukturze duchowo-cielesnej osoby ludzkiej elementem decydującym o płci, męskiej lub żeńskiej, jest ciało ludzkie - rozumiane szerzej tzn. wraz z zespołem cech psychofizycznych. Dusza rozumna, jako element duchowy, nie ma cech płciowych. Tak nauczał m.in. Augustyn z Hippony :

.

Współczesny personalizm , zwłaszcza personalizm chrześcijański , podkreśla, że płeć jest istotnym elementem decydującym o sposobie wyrażania tajemnicy osoby w relacji z drugą osobą. Umożliwia ona wzajemny dar mężczyzny i kobiety, tworzących komunię, komplementarną jedność. Mówi się o zdolności komunijnej i miłości oblubieńczej, wyrażanych poprzez płciowość, które wraz ze zmartwychwstałym ciałem, uduchowione przejdą przez granice śmierci do życia wiecznego^[3]. Stąd naturalnym sposobem wyrażania się osoby poprzez jej płeć jest jednoczący mężczyznę i kobietę stosunek seksualny , przeżywany w małżeństwie i mający swe spełnienie w zrodzeniu potomstwa. Inne zachowania płciowe mające charakter auto-erotyczny, nastawiony jedynie na doznanie erotyczne, jak prostytucja czy masturbacja - jako nieotwarte na prawdziwą relację z drugą osobą, a przez to alienujące , przez personalizm chrześcijański rozumiane są jako przeciwne naturze płci, mającej charakter komunijny - jednoczący^[4].

Zobacz też

• choroby sprzężone z płcią
• choroby związane z płcią
• operacja zmiany płci

Przypisy