Zimowit jesienny
Systematyka [1]
Domena :	eukarionty
Królestwo :	rośliny
Klad :	rośliny naczyniowe
Klad :	rośliny nasienne
Klasa :	okrytonasienne
Klad :	jednoliścienne
Rząd :	liliowce
Rodzina :	zimowitowate
Rodzaj :	zimowit
Gatunek :	zimowit jesienny
Nazwa systematyczna
Colchicum autumnale L. Sp. Pl. , 1753

Gatunek leczniczy

Gatunek trujący

Zimowit jesienny (Colchicum autumnale) – gatunek rośliny należący do rodziny zimowitowatych (Colchicaceae). Występuje w Europie. W Polsce najczęściej spotykany jest w niższych położeniach górskich, poza górami występuje w przylegającym pasie wyżyn po Dolny Śląsk , w Wielkopolsce oraz na południowej części niżu^[2].

Jesienne kwiaty

Morfologia

Pokrój

Osiąga 8–30 cm wysokości. Trwałą częścią rośliny jest podziemna bulwa , z której wyrasta jesienią pęczek białych korzeni. Z zewnątrz okryta jest dwoma zaschniętymi pochwami liściowymi, pod którymi znajdują się 3–4 zawiązki liści rozwijające się wczesną wiosną następnego roku. Pęd jest silnie zredukowany, zaledwie wychodzący ponad ziemię.

Liście

Ich liczba waha się od 3 do 8 (zależnie od wielkości bulwy). Są wąskolancetowate, w większej części wąskie, tępo zakończone. Maja szerokość 2-4 cm.

Kwiaty

Różowo-lila, lila, rzadko białe, lejkowate, stosunkowo niewielkie w porównaniu z innymi gatunkami. Kwiaty obupłciowe, z pojedynczym okwiatem , o cienkiej, długiej rurce wewnątrz owłosionej, której dolna część wraz z zalążniami ukryta jest w bulwie. Korona o sześciu lejkowato odgiętych działkach, pręcików 6, z czego 3 krótkie i 3 długie, słupek jeden z trzema nitkowatymi szyjkami i buławkowatymi znamionami.

Owoc

Trójkomorowa zalążnia rozwija się pod ziemią i dopiero wiosną razem z liśćmi wyrasta ponad powierzchnię. Podłużnie jajowata i otoczona liśćmi torebka o długości 3-4 cm zawiera ciemnobrunatne, kuliste, delikatnie pomarszczone nasiona , pęka wzdłuż przegród.

Biologia i ekologia

Rozwój

Bylina , geofit . Kwitnie od sierpnia do września, w naszych warunkach kwiaty pojawiają się w pierwszej dekadzie września („witają zimę”, często nieprawidłowo nazywane są "ziemowitami"). Czasami (rzadko) zakwita również na wiosnę. Zapylane są przez pszczoły, muchy i trzmiele, nasiona zaś dojrzewają dopiero w zimie pod ziemią^[2]. Jesienią na podstawie starej bulwy tworzy się bruzda, w której powstają dwie – trzy młode bulwy potomne, czerpiące substancje zapasowe ze starej bulwy, która stopniowo zamiera do lata następnego roku^[2].

Siedlisko

Lubi wilgotne łąki , widne lasy mieszane i rzadkie zarośla. Jest światłolubny, ale znosi okresowe zacienienie. Wymaga gleb świeżych lub wilgotnych, gliniasto–ilastych lub gliniasto–piaszczystych, zasobnych w składniki mineralne. Występuje na obszarach o klimacie oceanicznym. Rośnie od niżu po niższe położenia górskie. Najwyżej występujące jego stanowiska znajdują się na Polanie Chochołowskiej w Tatrach ^[2].

Fitosocjologia

Gatunek charakterystyczny dla rzędu (O.) Molinietalia^[3].

Genetyka

Liczba chromosomów 2n= 38^[4] też 2n= 24, 36, 42^[5].

Cechy fitochemiczne

Roślina bardzo silnie trująca : Cała roślina jest trująca dla ludzi, bydła i koni. Zwierzęta instynktownie wyczuwają, iż roślina jest trująca i ją omijają, zarówno świeżą, jak i suszoną w sianie^[6]. U ludzi po 4-6 godzinach od spożycia pojawiają się takie objawy, jak: drętwienie i pieczenie w ustach, trudności w przełykaniu, mdłości i wymioty, ostra biegunka (czasami krwawa), obniżenie temperatury ciała i ciśnienia krwi, w końcu paraliż i śmierć w wyniku paraliżu oddechowego^[7]. Kolchicyna jak inne zawarte w zimowicie alkaloidy nie szkodzą owcom i kozom, ale ich mleko, po takiej diecie nie nadaje się do spożycia, stając się trujące^[6]. Śmiertelna dawka dla człowieka to ok. 0,02 g kolchicyny (ilość zawarta w ok. 6 g nasion)^[8].

Wiosenne owocowanie

Kwiaty

Kwiaty

Zagrożenia i ochrona

W Polsce gatunek objęty ścisłą ochroną gatunkową . Jego populacje stopniowo ulegają zmniejszaniu. Zagrożony jest nie tylko wskutek zbierania go do celów leczniczych i bezpośredniego niszczenia, ale również w wyniku zaorywania łąk i osuszania ich^[2]. Zagrożeniem dla gatunku jest również zarastanie nieużytkowanych polan i łak w wyniku naturalnej sukcesji ekologicznej . Według Światowej Unii Ochrony Przyrody gatunek zagrożony (kategoria zagrożenia VU)^[2].

Zastosowanie

• Roślina lecznicza : stosowany w lecznictwie ludowym, był przedmiotem zabobonów. Ze względu na silnie trujące własności nie należy samodzielnie stosować tej rośliny w celach leczniczych. Obecnie stosuje się w leczeniu tylko preparaty produkowane z tej rośliny pod ścisłą kontrolą lekarza^[9].
  • Surowiec zielarski : nasiona zimowita – Colchici semen, rzadziej bulwy – Colchici bulbus
  • Skład chemiczny: czynnymi substancjami otrzymywanymi z zimowita są pseudoalkaloidy, pochodne tropolonu ( kolchicyna i kolchamina)^[9]. Nasiona zawierają od 0,2 do 1,2% substancji aktywnych, a bulwy ok. 0,2%^[9].
  • Działanie: przeciwbólowe i przeciwzapalne^[9]. Preparaty otrzymywane z surowca są stosowane w atakach dny ( skazy moczanowej ). Wytwarzane są także preparaty cytostatyczne stosowane w leczeniu nowotworów, a także raka skóry (0,5% maść z zimowita). Preparaty z zimowita wolno stosować tylko pod kontrolą lekarza.
  • W homeopatii wykorzystuje się bulwy zimowita, wykopane wiosną. Wykorzystuje się przy dolegliwościach mięśni szyi oraz karku, chorobach stawów pochodzenia reumatycznego oraz o charakterze padaczkowym. Uważany jest za truciznę dla kapilar.
  • Zbiór i suszenie: bulwy wykopuje się w sierpniu i wrześniu przed kwitnieniem rośliny.
• Roślina ozdobna . Nadaje się na rabaty i do ogródków skalnych . Może też być uprawiany w dużej ilości w postaci kęp na trawnikach. Wśród odmian uprawnych występują kultywary o kwiatach białych, purpurowych, a także pojedynczych i pełnych . Najczęściej uprawiane odmiany to:
  • 'Album' – odm. białokwiatowa o drobniejszych kwiatach,
  • 'Albiplenum' – biała, pełnokwiatowa,
  • 'Plenum' – kwiaty lilioworóżowe, pełne,
  • 'Rubrum' – purpurowe, wielkością podobne do gatunku.
• W Szwajcarii zimowit używany był do barwienia pisanek wielkanocnych .

Uprawa

Lubi podmokłe gleby i słoneczne stanowiska. Rozmnaża się go z bulw w czerwcu-lipcu, sadzi się je do gleby w rozstawie co 20 cm (duże) lub 10 cm (małe)^[10].

Przypisy

Bibliografia