Zgorzelec
Herb Flaga Herb Zgorzelca Flaga Zgorzelca
Województwo	dolnośląskie
Powiat	zgorzelecki
Gmina • rodzaj	Zgorzelec miejska
Założono	X wiek
Prawa miejskie	1303
Burmistrz	Rafał Gronicz
Powierzchnia	15,88 km²
Ludność (2009) •  liczba •  gęstość	32 024[1] 2 026,2 os./km²
Strefa numeracyjna	+48 75
Kod pocztowy	59-900 do 59-903
Tablice rejestracyjne	DZG
Położenie na mapie Polski Zgorzelec
51°09'01″N 15°00'31″E / 51.15028, 15.00861 Na mapach: 51°09'01″N 15°00'31″E / 51.15028, 15.00861
TERC ( TERYT )	5020125021
SIMC	0936546
Miasta partnerskie	Avion Görlitz Mirhorod Nausa
Urząd miejski ul. Domańskiego 7 59-900 Zgorzelec
Strona internetowa miasta

Zgorzelec ( łac. Gorlicium, niem. , grnłuż. Zhorjelc, dlnłuż. Zgórjelc cz. Zhořelec) – miasto przygraniczne w województwie dolnośląskim , w polskiej części Łużyc Górnych , na prawym brzegu Nysy Łużyckiej , w Obniżeniu Żytawsko-Zgorzeleckim . Przed 1945 stanowiło prawobrzeżną część Görlitz . W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa jeleniogórskiego .

Zgorzelec jest siedzibą dwóch gmin: gminy miejskiej (miasto Zgorzelec) i gminy wiejskiej oraz powiatu ziemskiego. Miasto należy do Związku Miast Polskich .

Według danych z 30 czerwca 2009 miasto liczyło 32 024 mieszkańców.

Geografia

Struktura powierzchni

Według danych z roku 2002 ^[2] Zgorzelec ma obszar 15,86 km² (1586 ha ), w tym:

• użytki rolne: 40%
• użytki leśne: 3%

Miasto stanowi 1,89% powierzchni powiatu.

Demografia

Dane z 30 czerwca 2004^[3]:

Dane z 31 marca 2009

Liczba mieszkańców: 32487^[4]

Według danych z roku 2002 ^[5] średni dochód na mieszkańca wynosił 1234,76 zł.

Toponimika miasta

Nazwę miasta utworzono najprawdopodobniej od czasownika "gořeti" tj. gorzeć, palić, płonąć – pierwotnie osadnictwo wiązało się z wypaleniem lasu.

Nazwy pojawiające się w najstarszych dokumentach^[6]

• Villa Goreliz – ( 1071 ) najstarsza pisemna wzmianka o Zgorzelcu w dokumencie wystawionym przez cesarza Henryka IV . Zgodnie z jego wolą biskupowi miśnieńskiemu Benonowi zostało przekazanych z rąk banity o imieniu Ozer osiem " łanów królewskich " w " Villa Goreliz" (Gorelic) (ok. 192÷432 ha )^[7]

Widok miasta "Gorlitz" od wschodu, 1575

Mapa miasta "Goerlitz" i jego przedmieścia z 1750

• Yzcorelik, Yzcorzelik – ( 1126 )
• Drewnow, Drzewniow, Yzhorelik – ( 1131 )
• Gorliz, Gorlic – ( 1238 )
• Zgorliz – ( 1241 )
• Goerlitcz, Goerlitz – ( 1266 )
• Gorlicz – ( 1301 )
• Gorlitz – ( 1322 )
• Gerlicz – ( 1378 )
• Gurlicz – ( 1384 , 1456 )
• Garlicz – ( 1429 )
• Gorlicze – ( 1430 )
• Gorlitcz – ( 1434 , 1475 )
• Ghorlitz – ( 1443 )
• Gorlitzsch – ( 1488 )
• Gorlytz ( 1511 )
• Gorlicium, Gorlcia – używane były także formy zlatynizowane
• Ost-Görlitz^[8] – (do 1946 ) nazwa prawobrzeżnej części miasta.
• Görlitz Moys – (od 1 czerwca 1929 do 14 marca 1947 ) nazwa prawobrzeżnej południowej dzielnicy miasta.
• Zgorzelice - nazwa polskiej części miasta w latach 1945 - 1946 ^[9].
• Zgorzelec – obecna nazwa polskiej części miasta wprowadzona po II wojnie światowej obowiązująca od 19 maja 1946 ^[10]

• Zgorzelec Ujazd – nazwa południowej dzielnicy miasta obowiązująca od 15 marca 1947 ^[11] (Obecnie administracyjna nazwa Zgorzelec).

Historia

Kalendarium

• okolice obecnego Zgorzelca początkowo zamieszkiwali Bieżuńczanie (Besunzane civitates II), oraz Milczanie (Milzane civitates XXX) wymienieni w połowie IX wieku w nocie " Geograf Bawarski " sporządzonej dla Ludwika Niemca ^{[12][13][14][15]}.
• na przełomie X i XI w. gród Serbołużyczan zajęty i włączony do Polski wraz z Łużycami przez Bolesława I Chrobrego ; po jego śmierci przejściowo pod panowaniem margrabiów brandenburskich , następnie Czech
• 1071 – Pojawia się najstarsza pisemna wzmianka o Zgorzelcu w dokumencie wystawionym przez cesarza Henryka IV . Zgodnie z jego wolą biskupowi miśnieńskiemu Benonowi zostało przekazanych z rąk banity o imieniu Ozer osiem " łanów królewskich " w " Villa Goreliz" (Gorelic)^[7]
• 1076 – osada wraz ze wschodnią częścią Łużyc Górnych przyłączona do Czech

Zgorzelec – ul. Warszawska

• 1131 – powstał gród nad Nysą Łużycką z polecenia czeskiego księcia Sobiesława
• 1303 – prawa miejskie ^[16]
• 1319 - 1329 – miasto pod panowaniem Henryka I Jaworskiego
• 1346 - 1815 – miasto-członek górnołużyckiego Związku Sześciu Miast
• 1377 – powstało oddzielne księstwo Görlitz utworzone przez króla czeskiego i cesarza niemieckiego Karola IV , z Janem Zgorzeleckim jako księciem
• 1466 – pod panowaniem króla węgierskiego Macieja Korwina
• 1618 - 1648 – zniszczenia w czasie wojny trzydziestoletniej
• 1635 - 1815 – z Łużycami Górnymi we władaniu książąt saskich
• 1815 – po kongresie wiedeńskim włączony został do Prus i stał się częścią prowincji Śląsk (Schlesien),
• od 1848 połączenie kolejowe z Węglińcem , od 1865 z Lubaniem i Jelenią Górą
• w czasie II wojny światowej 1939 – 45 obóz dla jeńców – podoficerów i szeregowych różnej narodowości ( Stalag VIII A ), przez który wg szacunków przeszło ponad 100 tysięcy więźniów, a zginęło kilka tysięcy jeńców – głównie radzieckich i włoskich;

Kamienica w centrum miasta

• kwiecień 1945 – zacięte walki o sforsowanie Nysy Łużyckiej na północ od Zgorzelca w okolicach wsi Prędocice (Toporów) , miasto nie zostało dotknięte bezpośrednimi działaniami wojennymi. Wysadzenie wszystkich mostów na Nysie Łużyckiej przez oddziały SS
• 1945 – ustalenie granicy na Nysie Łużyckiej w wyniku czego prawobrzeżna część miasta zostaje włączona do Polski; wysiedlenie dotychczasowej ludności do Niemiec
• 1948 – data powstania obowiązującej nazwy miasta (zamiast Zgorzelice)
• 6 lipca 1950 podpisano tu układ zgorzelecki między PRL a NRD uznający formalnie granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej
• Po II wojnie światowej osiedlono tu (oraz w Policach w woj. zachodniopomorskim ) dużą kolonię greckich i macedońskich uchodźców (głównie komunistycznych partyzantów ), którzy szukali schronienia w Polsce po greckiej wojnie domowej 1946 - 1948 . Łącznie ich liczba sięgała 14 tysięcy osób. Wielu z nich wróciło do Grecji po upadku dyktatury wojskowej i amnestii dla uczestników wojny.
  Dziś w mieście odbywa się festiwal piosenki greckiej (→ Eleni ) pod patronatem ambasady greckiej organizowany przez Nikosa (Nikolaosa) Rusketosa .
• 1959 - 1965 – niedaleko Zgorzelca zlokalizowano odkrywkową Kopalnię Węgla Brunatnego Turów oraz Elektrownię Turów .
• 1998 – 5 maja proklamowano powołanie wraz z Görlitz Europamiasta Zgorzelec/Görlitz (Europastadt Görlitz/Zgorzelec)
• 2004 – miasta Görlitz i Zgorzelec ubiegały się wspólnie o przyznanie tytułu Europejskiej Stolicy Kultury (w 2006 roku przegrały z miastem Essen )
• 2010 - 7 sierpnia część ulicy Daszyńskiego, Bulwar grecki oraz ulica cienista zostały zalane przez Nysę Łużycką i Czerwoną Wodę.

Ciekawostki

• Barwy herbu i flagi Zgorzelca (niebiesko-żółte) są identyczne jak we fladze Górnych Łużyc , na terenie których Zgorzelec leży.

Most staromiejski

• Światową sławę zdobył Jakub Böhme ( 1575 - 1624 ), mieszkaniec Zgorzelca, mistyk , myśliciel i teolog , który zapoczątkował nowożytną filozofię niemiecką . Jego pierwsze dzieło jest znane pod tytułami Morgen Rothe im Auffgang lub Aurora, czyli Jutrzenka o poranku . 7 stycznia 2006 roku, z powodu zainteresowania Jakubem Böhme miasto , jak i sąsiednie Görlitz , odwiedził Nicolas Cage ^[17].
• Przez Zgorzelec prowadzą szlak Via Regia oraz dwa szlaki pątnicze : Wielkopolska i Dolnośląska Droga św. Jakuba , które przez Most staromiejski łączą się z europejską siecią dróg św. Jakuba (his. Camino de Santiago).
• W 1945 roku, w wyniku ustalenia granicy na Nysie Łużyckiej stał się niezależną jednostką administracyjną. Wcześniej był wschodnim przedmieściem Görlitz .
• Według Marcina Kromera małopolskie miasto Gorlice zostało założone w XIV wieku przez osadników z Görlitz , chociaż istnieje wiele innych hipotez dotyczących etymologii nazwy tego miasta^[18].

Gospodarka i infrastruktura

Komunikacja

Widok z południa. Fragment miasta z mostem kolejowym na Nysie Łużyckiej ( Linia kolejowa E 30 ).

Zgorzelec leży na trasie europejskiej E40 , która łączy francuskie Calais z kazachskim Ridder . Jej elementem jest biegnąca od byłego przejścia granicznego w Jędrzychowicach autostrada A4 . Połączona ona jest węzłem autostradowym z drogą krajową nr 94 . Ważnym traktem komunikacyjnym jest również droga krajowa nr 30 łącząca Zgorzelec z Jelenią Górą . Ponadto przez samo miasto przebiega droga wojewódzka nr 317 oraz prowadząca do przejścia granicznego Bogatynia-Kunratice droga wojewódzka nr 352 . Miasto posiada jedną linię autobusową nr 50, obsługiwaną przez PPKS sp. z o.o. w Zgorzelcu. Dawniej miasto posiadało sieć tramwajową , planowana jest reaktywacja tego transportu miejskiego.

Przez Zgorzelec przebiegają dwie niezelektryfikowane linie kolejowe: Linia kolejowa E 30 (stanowiąca część III Paneuropejskiego Korytarza Transportowego z Drezna do Lwowa) oraz linia kolejowa nr 274 (Wrocław Świebodzki - Jelenia Góra - Görlitz). Na terenie miasta znajdują się dwie stacje kolejowe : Zgorzelec Miasto oraz Zgorzelec . Budynek dworca Zgorzelec-Miasto jest obecnie nieczynny i zdewastowany. Na terenie miasta znajdują się 3 wiadukty kolejowe oraz jeden drogowy.

Edukacja

LO im. Braci Śniadeckich w Zgorzelcu

• przedszkola (8)
• szkoły podstawowe (3) Publiczne: Numer 2, Numer 3, Numer 5
• gimnazja (4) Publiczne: Numer 1, Numer 2, Numer 3. Niepubliczne: Niepubliczne Gimnazjum Łużyckie
• szkoły średnie (4): LO im. Braci Śniadeckich, Zespół Szkół Zawodowych i Licealnych im. Górników i Energetyków Turowa, Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych im. E. Plater, Zespół Szkół Zawodowych im. Boh. II Armii Wojska Polskiego
• szkoły wyższe (2)
• szkoły muzyczne (1)

Opieka zdrowotna

Na terenie miasta świadczenia zdrowotne zapewniają^[]:

• Wielospecjalistyczny Szpital im. Jana Pawła II SP ZOZ w Zgorzelcu (17 oddziałów specjalistycznych oraz 3 poradnie ogólne)
• Niepubliczne Zakłady Opieki Zdrowotnej
• Indywidualne praktyki lekarskie
• apteki (12)^[]

Kultura i sztuka

Dom Jakuba Böhme przy ul. Daszyńskiego 12

Architektura

Zabytki w mieście:

• kościół pw. św. Bonifacego z 1929 - 1930
• Dom Kołodzieja – dom przysłupowy przy obwodnicy miejskiej
• Przedmieście Nyskie – zespół architektoniczny – najstarsza część Zgorzelca od XVII w
• Wieża ciśnień na ulicy św. Jana
• Dworzec PKP Zgorzelec Ujazd
• dawne dwory z XVIII w.
• domy mieszkalne z XVIII / XIX w.
• neoromański kościół pw. św. Jana Chrzciciela z 1905 - 1907
• monumentalny gmach Miejskiego Domu Kultury (miejsce podpisania układu zgorzeleckiego )

Miejski Dom Kultury

• Dom Jakuba Böhme
• wiadukt kolejowy na Nysie Łużyckiej
• Dom Studzienny na Placu Pocztowym
• Kruczy Folwark – Dom Pomocy Społecznej na ulicy Przechodniej

Instytucje kulturalne

• Miejski Dom Kultury , Biblioteka Miejska w Zgorzelcu, Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia, Muzeum Łużyckie, Młodzieżowa Orkiestra Mandolinistów, Grupa Teatralna "Widziadło", Dziecięcy Teatr Baśni.
• W mieście działa kino "PoZa NoVa".

Sport i rekreacja

Głównym obiektem sportowym jest Centrum Sportowo-Rekreacyjne, w którego skład wchodzą: dwa boiska do piłki nożnej, kompleks boisk o nawierzchni sztucznej, hala sportowa, basen kryty, basen odkryty, korty tenisowe, siłownia, sauna, gabinet odnowy biologicznej, hala sportowa przy ul. Traugutta^[].

Miejski basen i stadion sportowy

Kluby i zespoły

• KKS Turów Zgorzelec ( koszykówka )
• MKS Osa Zgorzelec ( lekkoatletyka , żeńska koszykówka )
• Zgorzelecki Klub Bokserski ( boks )
• MKS Nysa Zgorzelec ( piłka nożna )
• UKS Basket Zgorzelec ( koszykówka )
• UKS Energetyk Zgorzelec ( pływanie )
• KS Turów Zgorzelec ( żeglarstwo )
• BS EDI-TEAM Zgorzelec ( bieganie )
• UKS Warrior Zgorzelec ( taekwondo )

Droga świętego Jakuba

Przez miasto przebiega Dolnośląska Droga św. Jakuba odcinek szlaku pielgrzymkowego do grobu św. Jakuba w Santiago de Compostela w Hiszpanii .

Media lokalne

• Gazeta Powiatowa – Dolny Śląsk
• wZgorzelcu.pl
• zgorzelec.info
• zinfo.pl
• Telewizja Kablowa "Tomków"
• Zgorzelecka Telewizja Internetowa

W latach 90. istniało również Radio Frem (90.6 fm) oraz Zgorzelecka Telewizja Lokalna (ZTL).

Kościół św. Jadwigi Śląskiej w Zgorzelcu

Media regionalne o charakterze ponadmiejskim poruszające problemy miasta Zgorzelca:

• Gazeta Wojewódzka
• Telewizja Łużyce
• internetowe Radio TRI

Kościoły i związki wyznaniowe

Na terenie miasta funkcjonuje 5 parafii rzymskokatolickich , które wchodzą w skład dekanatu zgorzeleckiego . W mieście znajduje się także prawosławna parafia św. Równych Apostołom Konstantyna i Heleny , parafia luterańska , zbór zielonoświątkowy ARKA, zbór baptystów oraz zbór Świadków Jehowy .

Panoramy miasta

Panorama Zgorzelca – Przedmieście Nyskie

Panorama Zgorzelca Fotografia z powietrza

Zobacz też

• gmina Zgorzelec
• powiat zgorzelecki
• Görlitz
• Turów Zgorzelec
• Nysa Zgorzelec
• Europamiasto
• Euroopera

Przypisy

Bibliografia

• Zbyszek Dobrzyński, Krzysztof Fokt: Pod stuletnią kopułą. Zgorzelec: Oficyna Wydawnicza "Obrzeża", 2003. .