Zawał ( łac. infarctus, ang. infarct) jako ogólne pojęcie patomorfologiczne oznacza rodzaj martwicy spowodowanej skrajnym ograniczeniem perfuzji (przepływu) krwi przez obszar tkankowy danego narządu . Obszar martwicy powstałej w wyniku zawału może mieć charakter martwicy skrzepowej (necrosis coagulativa, necrosis denaturativa) lub rozpływnej (necrosis colliquativa).

Etymologia pojęcia

Z łac. in = na, w, ku, do środka + farctus = napchany, nadziany, nafaszerowany.

Rodzaje zawałów

Ze względu na mechanizm powstawania wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje zawałów, odmienne także pod względem wyglądu makroskopowego i histopatologicznego :

• zawał blady lub niedokrwienny (infarctus pallidus, infarctus ischaemicus) powstający w wyniku ograniczenia lub zatrzymania przepływu krwi w tętnicy doprowadzającej krew do danego obszaru
• zawał czerwony, przekrwienny albo krwotoczny (infarctus ruber, infarctus haemorrhagicus) powstający w wyniku zatrzymania odpływu krwi żylnej z danego obszaru .

Zawał niedokrwienny powstaje najczęściej w:

• sercu ( zawał mięśnia sercowego )
• mózgu ,
• krezce , rzadziej w
• śledzionie i
• w innych narządach, np. w przednim płacie przysadki mózgowej (w zespole Sheehana ), w łożysku , węzłach chłonnych , gruczole krokowym .

Zawał przekrwienny powstaje zwykle w:

• jelitach (jako wynik skrętu pętli jelita, zadzierzgnięcia lub uwięzgnięcia w worku przepuklinowym)
• płucach , a czasami w
• korze mózgu (jako powikłanie zakrzepicy zatok opon mózgowych w przebiegu zapalenia)
• jądrach (jako powikłanie np. skrętu powrózka nasiennego)
• jajnikach
• śledzionie dodatkowej
• uszypułowanych guzach (w wyniku skrętu).

Obydwa typy zawału mogą wystąpić w nerce , łożysku i, rzadko, w wątrobie .

Zawał wtórnie ukrwotoczniony jest postacią zawału, który powstaje w wyniku utrudnienia dopływu krwi tętniczej (tak jak w zawale niedokrwiennym), wskutek czego powstaje ognisko martwicy rozpływnej, do którego wtórnie wlewa się krew z uszkodzonych naczyń krwionośnych znajdujących się w sąsiedztwie obszaru zawału - co upodabnia makroskopowo do zawału czerwonego. Mechanizm ten najczęściej się obserwuje w zawałach mózgu , opisywano go także w powiększonej śledzionie w przypadkach schorzeń hematologicznych.

Patogeneza

Zawały powstają najczęściej w wyniku:

• zakrzepicy :
  • w przebiegu miażdżycy
  • w zapaleniach naczyń
  • w zapaleniu zatok opon mózgowych
• zatorów
• ucisku mechanicznego na naczynia żylne (np. w uwięźniętej przepuklinie ) lub tętnicze (rzadko)
• nacieku nowotworowego
• skurczu elementów mięśniowych w ścianie tętniczej na podłożu nerwowym lub innym (bardzo rzadko)
• w patogenezie zawału płuca najistotniejszą rolę odgrywa współistnienie niewydolności prawokomorowej serca.

Zejście zawału: 1. organizacja, polegająca na zastąpieniu tkanki martwiczej przez tkankę łączną, która , starzejąc się tworzy bliznę. 2. rozmiękanie, czyli trawienie tkanki martwiczej przez enzymy proteolityczne granulocytów lub bakterii 3. Zwapnienie tkanek martwiczych 4. Sekwestracja, czyli oddzielenie tkanki martwiczej od zdrowotnej - martwak

Budowa sieci naczyniowej i warunki krążenia krwi są przyczyną, że w niektórych narządach praktycznie nigdy nie występują zawały. Należą do nich:

• macica
• gruczoł tarczowy
• pęcherz moczowy
• język
• mięśnie szkieletowe
• prącie
• łechtaczka .

Historia pojęcia

Współczesne rozumienie tego pojęcia ustaliło się dopiero na początku XX wieku.

Pierwotne i dawne znaczenie słowa infarctus, rozumiane w kategoriach patologii humoralnej , oznaczało miejscowe „zagęszczenie” i „konsolidację” czterech humorów. Niemiecki patolog Rudolf Virchow (1821-1902) w latach czterdziestych XIX wieku analizował przyczyny powstawania wylewów krwi w obrębie płuc i zastosował nazwę infarctus w odniesieniu do szczególnej postaci zawału, jakim jest zawał krwotoczny płuc. Nazwa wiąże się z makroskopowym wyglądem tej zmiany, robiącej wrażenie krwistego „farszu” lub „nadzienia” w ograniczonym obszarze tego narządu. Polski patolog Tadeusz Browicz (1847-1928) przetłumaczył to pojęcie jako nadzianka krwawa, natomiast polskie słowo zawał lub zawalisko w znaczeniu medycznym występuje w Słowniku terminologii lekarskiej polskiej z 1881 roku. W XIX w. zawał rozumiano jako: „wylew krwi w miąższu organu spowodowany zatkaniem tętnicy końcowej. Gdy nastąpi zator przez zatkanie tętnicy końcowej wsteczny strumień krwi [z żył] prowadzi do nawału [...], a następstwem tego jest krwotok. [Zawał może powstać tylko] w śledzionie, nerkach, mózgu i płucach. Z czasem może być on wessany [...]”. Myśl, że zawał jest spowodowany zamknięciem tętnic końcowych jako pierwszy przedstawił w 1872 roku niemiecki patolog Julius Friedrich Cohnheim (1839-1884). Z opisu tego wynika jednak, że pojęcie zawału wiązano tylko z jego krwotoczną postacią, która rzeczywiście ma wygląd "nadzianki".

W 1842 roku francuski patolog Jean Cruveilhier (1791-1874), a w 1856 austriacki patolog Carl von Rokitansky (1804-1878) oraz Virchow opisali obrazy patomorfologiczne zmian w sercu, mogące odpowiadać zawałowi mięśnia sercowego (nazywane przez nich apoplexia = udar ) . Podobnie w 1882 roku niemiecki patolog Ernst Ziegler (1849-1905) wyróżnił szczególną postać schorzenia serca, którą nazwał myomalatio cordis (z łac. malacia = rozmiękanie), ale rozumiał ją jako rodzaj zwyrodnienia, spowodowanego „wciskaniem się” krwi. Obecność martwicy (a nie krwotoku) jako wyróżnika stanu zawału, wprowadzono do jego definicji na początku XX wieku, rozróżniając i wprowadzając pojęcie zawału bladego spowodowanego wyłącznie „zapchaniem” skrzepliną lub zatorem tętnicy zaopatrującej zmieniony obszar (bez wstecznego dopływu krwi żylnej), oraz zawału czerwonego w którym dochodzi do utrudnienia odpływu żylnego krwi, jako istotnej (a nawet jedynej) przyczyny martwicy. Pojęcie "zawału" w sensie klinicznym zaczęło funkcjonować później. W odniesieniu do mięśnia sercowego nazwę tę wprowadził w 1896 roku francuski lekarz René Marie (1868-1952), a według innych niemiecki patolog Carl Weigert (1845-1902) w 1880 roku. W 1910 roku ros. lekarze Wasilij Parmenowicz Obrazcow (1849-1920) i Nikołaj Dymitriewicz Strażesko (1876-1952) jako pierwsi opisali pod względem klinicznym trzy przypadki zawału serca, a jednoznaczny związek przyczynowy pomiędzy zakrzepicą tętnic wieńcowych a zawałem serca ustalił amerykański lekarz James Bryan Herrick (1861-1954) w 1912 roku. Przedtem zmiany narządowe o tym charakterze nazywano rozmaicie, najczęściej łacińskimi nazwami: apoplexia, infiltratio, hepatisatio, myomalatio.

Zawał moczanowy

Tradycyjna nazwa tzw. „zawału” moczanowego (infarctus uricus), który nie jest skutkiem zaburzeń krążenia krwi, ale zmianą o charakterze zwyrodnieniowym w nerkach (wytrącanie się kwasu moczowego ), odnosi się do historycznego rozumienia zawału jako zaburzenia składu "humorów".

Bibliografia

• J. Groniowski, S. Kruś Podstawy patomorfologii PZWL 1984 .
• V. Kumar, R.S. Cotran, S.L. Robbins Patologia Robbinsa Urban & Partner, Wrocław 2005 .
• Jerzy Stachura, Wenancjusz Domagała Patologia znaczy słowo o chorobie Wydawnictwo PAU, Kraków 2003 .

Zobacz również

• zawał mięśnia sercowego