Mapa Zaolzia ze zmianami terytorialnymi

Czeska i polska nazwa ulicy w Czeskim Cieszynie

Znaczek ze stemplem Poczty Polskiej w Karwinie na Zaolziu, 1939

Zajęcie Zaolzia przez Wojsko Polskie w 1938 roku

Zaolzie ( czes. Zaolší – rzadziej używana nazwa, Těšínsko – nazwa częściej używana, choć dwuznaczna, Českotěšínsko, niem. Olsa-Gebiet) — używana głównie w Polsce potoczna nazwa zachodniej części górnośląskiego Księstwa Cieszyńskiego , położonego na Śląsku Cieszyńskim , który w latach 1918 – 1920 należał do Polski , a na Konferencji w Spa w 1920 roku, po podziale Śląska Cieszyńskiego między Polskę i Czechosłowację , został przez mocarstwa przyznany Czechosłowacji (dziś Czechy ). Zaolzie było zamieszkane głównie przez Polaków (123 tysięcy na Zaolziu; 139 tys. w całej czeskiej części Śląska Cieszyńskiego) z mniejszościami czeską (32 tys.) i niemiecką (22 tys.). Nazwa pochodzi od rzeki Olzy (po czesku do 1920 Olza, od 1920 Olše), stanowiącej w okolicach Cieszyna granicę pomiędzy Polską i Czechami.

Obszar Zaolzia wynosi 805 km², a w 1938 roku po przyłączeniu regionu do Polski populacja liczyła 227 400 mieszkańców^[].

Konflikt o Zaolzie 1919-1920

Termin powstał w okresie międzywojennym w wyniku polsko-czechosłowackiego konfliktu zbrojnego w 1919 roku i w konsekwencji arbitralnego podziału w 1920 roku dawnego habsburskiego Księstwa Cieszyńskiego , zamieszkanego w dużej mierze przez ludność polską . Wtedy to pojęcie "Zaolzie" oznaczało tereny Śląska Cieszyńskiego położone "za Olzą", na których według wcześniejszych austriackich spisów ludności znacząco przeważała ludność polskojęzyczna, a które przyznano Czechosłowacji. Obszar ten obejmował powiaty czeskocieszyński , frysztacki oraz część frydeckiego . Latem 1920 podczas ofensywy Tuchaczewskiego na Warszawę , czeski minister spraw zagranicznych Edvard Beneš wykorzystał sytuację Polski i przeforsował na konferencji w Spa by o podziale Śląska Cieszyńskiego zadecydowały mocarstwa bez przeprowadzania plebiscytu, na co zgodził się premier Władysław Grabski , licząc na pomoc mocarstw w obliczu inwazji bolszewickiej na Polskę. Na skutek propagandy czeskiej i powiązań Beneša i prezydenta Tomáša Masaryka wśród elit na zachodzie, mocarstwa zadecydowały podzielić Śląsk Cieszyński 28 lipca 1920 r. korzystnie dla Czechosłowacji (Czesi uzyskali polskie tereny, które przyznano pod ich zarząd po wojnie z 1919 roku, całą strefę zdemilitaryzowaną oraz część resztek polskiego terytorium pozostawionych Polsce po wojnie z 1919 roku z miastami Trzyniec , Karwina , Jabłonków oraz południowymi dzielnicami Cieszyna ) oraz oddali Czechosłowacji większość spornych terenów Spisza i Orawy . Polski rząd uznał decyzję Rady Ambasadorów ze względu na pogarszającą się sytuację na froncie wojny polsko-bolszewickiej, pod warunkiem przepuszczania przez Czechosłowację transportów z bronią dla Wojska Polskiego. Czechosłowacja mimo deklaracji Edvarda Beneša w Spa aż do bitwy warszawskiej żadnych transportów do Polski nie przepuściła.

Przyłączenie Zaolzia do Polski 1938

Zaolzie zostało przyłączone do Rzeczypospolitej w październiku 1938 roku, gdy korzystając z dogodnej sytuacji międzynarodowej (brak sprzeciwu mocarstw zachodnich wobec zmian granicznych wymuszanych przez nazistowskie Niemcy, faszystowskie Włochy i militarystyczną Japonię) Polska wykorzystała okazję i w czasie nacisków Adolfa Hitlera na Czechosłowację ( układ monachijski ) przekazała Czechom ultimatum, w którym żądała oddania Zaolzia. Rząd czechosłowacki zgodził się spełnić polskie warunki i Czechosłowacja przekazała Polsce sporne tereny. Po uzgodnieniu spraw związanych ze zmianami granicznymi na teren Zaolzia wstąpiły, witane przez polską społeczność, 35-tysięczne oddziały Wojska Polskiego pod dowództwem gen. Władysława Bortnowskiego . Podczas zajmowania Zaolzia doszło do konfliktów z Niemcami ( Bogumin ), którzy także chcieli uzyskać niektóre tereny na Zaolziu, lecz Polacy wyprzedzili żołnierzy niemieckich.

Administracyjnie kraina znalazła się, podobnie jak reszta Śląska Cieszyńskiego w granicach autonomicznego województwa śląskiego .

Sprawa Zaolzia powracała także podczas II wojnie światowej , w czasie której było ono wcielone bezpośrednio do tzw. Wielkich Niemiec . Działała wówczas na tym terenie Armia Krajowa .

Przyłączenie Zaolzia do Czechosłowacji 1945

Od opuszczenia terenów Zaolzia przez Niemców na początku 1945 roku do 9 maja 1945 działała polska administracja państwowa. Po wojnie władze czechosłowackie stwierdziły jednostronnie, że zatwierdzona przez rząd czechosłowacki w 1938 roku zmiana graniczna, następnie utwierdzona nową polsko-czechosłowacką umową graniczną, jest nieważna. Sporne tereny zostały zgodnie z życzeniem Józefa Stalina przyznane Czechosłowacji, a 13 czerwca 1958 roku rządy PRL i CSRS podpisały porozumienie ostatecznie zostawiając Zaolzie w granicach Czechosłowacji. Strona czeska zobowiązała się przestrzegać praw polskiej mniejszości narodowej na Zaolziu (szkoły z polskim językiem nauczania, organizacje polskie, polskie gazety) oraz zrzekła roszczeń do terytoriów znajdujących się pod władzą polską.

Polacy na Zaolziu

Historia

Obraz stosunków narodowościowych na Zaolziu w końcu XIX wieku obrazuje urzędowa statystyka z 1890 roku. Według niej w ówczesnym powiecie Cieszyńskim ludności polskojęzycznej było 39.258, a czeskiej zaledwie 4.912, podobna duża rozbieżność była widoczna w powiecie Frysztackim, gdzie polskojęzycznych było 33.221, a deklarujących język czeski 7.747^[1].

Po przekazaniu stronie czeskiej w 1920 roku terenów części Zaolzia zamieszkanych w większości przez ludność polską nowe władze rozpoczęły antypolska politykę wobec, jeszcze wówczas "większości polskiej" na tym terenie. Pierwszym tego zwiastunem był przeprowadzony prze władze czeskie (kilka miesięcy po podziale Zaolzia) spis powszechny, który fałszywie wykazał, że tutejszy element polski zmniejszył się w przeciągu kilku zaledwie lat o połowę. Próba marginalizacji Polaków przejawiała się także w zlikwidowaniu odrębności administracyjnej na tym terenie i włączeniu go w 1928 do kraju morawsko-czeskiego, a także w: blokowaniu Polakom dostępu do władz samorządowych, oraz likwidacji szkół polskich i otwierania w zamian czeskich (nawet tam, gdzie Polacy stanowili zdecydowana większość). Antypolska polityka państwowa władz czeskich przyniosła zamierzone efekty (mimo silnego oporu działaczy polskich przeciwko uciskowi administracyjnemu i społecznemu) już 10 lat później - w 1930 roku, liczba uczniów w szkołach polskich spadła aż o połowę, a także zmniejszył się odsetek Polaków w poszczególnych powiatach^[2].

Współczesność

Mimo nieprzychylnej przez dziesięciolecia polityki władz czeskich (zarówno przed wojną^[2], jak i w czasach komunizmu^[]), żyjący tam Polacy do dziś zachowali łączność z krajem, podtrzymując swoją miejscową gwarę , zaliczaną do śląskiego dialektu języka polskiego oraz oryginalną kulturę. W 2001 roku zadeklarowało narodowość polską 51 968 osób w Czechach, w tym 43 479 na Zaolziu.

Z Zaolzia pochodzi m.in. przewodniczący Parlamentu Europejskiego i były polski premier Jerzy Buzek , który w 1940 roku urodził się w tamtejszych Śmiłowicach , urodzony w Karwinie polski pisarz i działacz społeczny Gustaw Morcinek oraz kompozytor i dyrygent Stanisław Hadyna . Na Zaolziu urodziły się też piosenkarki Halina Młynkowa i Ewa Farna . Z obszarem tym związani byli także m.in. Adam Wawrosz , Józef Berger , Ludwik Brożek , Antoni Gaweł , Adam Sikora (1819-1871) , Tadeusz Michejda , Józef Chlebowczyk , Józef Kiedroń , Wiktor Niemczyk , a także Paweł Stalmach , Adam Cienciała , Jerzy Cienciała , Adam Sikora (1846-1910) , Jan Kubisz , Andrzej Cinciała , oraz wiele innych postaci zasłużonych dla świadomości polskiej na Zaolziu.

Zobacz też

• Cieszyn
• Czeski kątek
• Grupa Szturmowa Powstańców Zaolziańskich
• Kraj Sudecki
• Legion "Zaolzie"
• podział administracyjny II RP
• Polacy w Czechach
• polsko-czechosłowackie konflikty graniczne
• Samodzielna Grupa Operacyjna Śląsk
• Śląsk Cieszyński
• Śląsk Czeski

Linki zewnętrzne

• Zaolzie w historii, mowie i kulturze
• Polacy na Zaolziu
• Mapa WIG ukazująca zmiany granicy na Sląsku Cieszyńskim, Orawie i Spiszu w roku 1938
• Zaolzie Serwis informacyjny
• Czescy neonaziści niszczą polskie napisy na Zaolziu
• Publikacja "Poláci na Těšínsku 1920-2010" (j. czeski)
• Folklor (j. czeski)

Przypisy

Na mapach: 49°45'N 18°30'E / 49.75, 18.5