Polski Rejon Narodowy im. Juliana Marchlewskiego, tzw. potocznie Marchlewszczyzna lub Polrajon (skrót od rosyjskiego Polskij Rajon) – autonomiczna polska jednostka administracyjna utworzona w ZSRR , w obwodzie wołyńskim Ukraińskiej SRR w 1925 r.

Powstanie rejonu

Po rewolucji październikowej w rosyjskiej polityce wewnętrznej pojawiła się zasada tzw. korienizacji , polegająca na przyznawaniu uprawnień nierosyjskim narodom zamieszkującym kraj. Zasada ta legła u podstaw powstania wielu autonomicznych jednostek administracyjnych ( republik związkowych , republik autonomicznych , obwodów autonomicznych , okręgów narodowościowych i rejonów narodowościowych), w tym polskich: Polskiego Rejonu Narodowego im. Juliana Marchlewskiego i Polskiego Rejonu Narodowego im. Feliksa Dzierżyńskiego . Drugim powodem powołania polskich autonomii był fakt, iż reżim radziecki nigdy nie zrezygnował z opanowania Polski i ustanowienia w niej republiki radzieckiej. Marchlewszczyzna i Dzierżowszczyzna w zamierzeniu miały być zalążkami takiej republiki, z której odbywałby się eksport rewolucji do kraju.

Pierwsze pomysły utworzenia autonomii dla zamieszkujących Rosję Radziecką Polaków pojawiły się jeszcze w czasie wojny polsko-bolszewickiej, dotyczyły one jednak jedynie poszczególnych wiosek . Zamiar objęcia autonomią większego terytorium zamieszkanego przez Polaków powstał dopiero w 1925 r. Wybór miejsca utworzenia polskiej autonomii był nieprzypadkowy: ponad 60% wszystkich Polaków zamieszkujących ZSRR żyło na Ukrainie i stanowili oni ok. 1,6% populacji tej sowieckiej republiki, przy czym w niektórych obwodach (zwłaszcza zachodnich) liczba ta dochodziła do 10% (Wg wyników spisu powszechnego z 1926 r. narodowość polską zadeklarowało 476 435 osób na 29 018 187 ogółu populacji Ukraińskiej SRR ).

Inicjatorami utworzenia polskiego rejonu autonomicznego byli polscy komuniści m.in. Feliks Kon , Julian Marchlewski , Feliks Dzierżyński , Tomasz Dąbal . Obwód miał powstać na Wołyniu , ok. 100 kilometrów na zachód od Żytomierza , gdzie w okolicznych wioskach znajdowały się skupiska Polaków. Stolicą PRN zostało miasto Dołbysz ( ros. i ukr. Довбиш, czyt. Dowbysz), liczące ok. 3 000 mieszkańców, położone ok. 120 km od polskiej granicy , które w związku z utworzeniem rejonu w 1926 r. przemianowano na Marchlewsk. Decyzja o powołaniu rejonu zapadła 22 marca 1925 r.

Julian Marchlewski – patron rejonu

W 1930 r. obszar obwodu zwiększono o blisko 1/4.

Podobna ideologia przyświecała wyodrębnieniu nieco wcześniej ( 6 marca 1924 r.) z Ukraińskiej SSR innej autonomicznej narodowej jednostki administracyjnej – Mołdawskiego Obwodu Autonomicznego , który jednak wkrótce (już 12 października 1924 r.), z racji znacznie większego zaludnienia i granicznego charakteru przekształcono w Mołdawską Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Radziecką

Nazwa rejonu

Polski Rejon Narodowy im. Juliana Marchlewskiego otrzymał nazwę na cześć zmarłego w trakcie przygotowywania powstania regionu Juliana Marchlewskiego ( 1866 - 1925 ) – polskiego i radzieckiego rewolucjonisty, przeciwnika pełnej niepodległości Polski , którą widział jako republikę związkową w składzie ZSRR . Nazwanie polskiego Obwodu jego imieniem miało być hołdem dla jego wizji – Polski jako części Związku Radzieckiego .

Funkcjonowanie Polskiego Obwodu Narodowego im. Juliana Marchlewskiego

Kultura

Autonomia kulturowo - językowa Polaków zamieszkujących Marchlewszczyznę nie była fikcją. Na terenie rejonu działało 55 polskich szkół , ponad 80 czytelni , ukazywała się polska gazeta pt. "Marchlewszczyzna Radziecka" i inne czasopisma , wydawano publikacje książkowe w języku polskim . Jednocześnie ludność poddawana była intensywnej propagandzie komunistycznej: wydawnictwa polskojęzyczne, jak też prasa były silnie przesiąknięte ideologią bolszewicką.

Jednym z języków urzędowych na terenie rejonu był język polski . Gramatykę , a zwłaszcza ortografię oczyszczono jednak z " burżuazyjnych naleciałości" wprowadzając zasadę – "Jak się mówi, tak się pisze" – czyli zapis fonetyczny – pozbawiony np. rozróżnień rz / ż , ch / h czy ó / u .

Chociaż od 1932 r. istniał też drugi polski rejon autonomiczny tzw. Dzierżowszczyzna , to w praktyce także po jego utworzeniu Marchlewszczyzna pełniła rolę polskiego centrum kulturalnego w zachodniej części ZSRR .

Problemem był jednak brak polskiej inteligencji. Ponieważ miejscowa, chłopska ludność nie posiadała odpowiedniego wykształcenia, jak też nie przejawiała większego zainteresowania ideą komunistyczną, do Marchlewszczyzny sprowadzano działaczy Komunistycznej Partii Polski przebywających w Związku Radzieckim , spośród których największe znaczenie miał były polski poseł Sejmu Ustawodawczego z ramienia Stronnictwa Chłopsko-Radykalnego – Tomasz Dąbal .

Gospodarka

Tereny na których utworzono Marchlewszczyznę były obszarami rolniczymi. W czasie funkcjonowania Polrajonu tereny te otrzymały znaczne środki na inwestycje i zostały szybko u przemysłowione . Nastąpił ich rozwój cywilizacyjny . Powstały m.in. elektrownia , sieć telefoniczna , szpital . Wkrótce same tylko 4 nowo wybudowane huty szkła zatrudniały 10% dorosłych mieszkańców Marchlewszczyzny. Wszystko to, poza poprawą poziomu życia, miało na celu wykształcenie klasy robotniczej , która miała być nośnikiem rewolucji, zwłaszcza w Polsce .

Po początkowym szybkim podniesieniu poziomu kultury rolnej , spowodowanym dopływem środków finansowych oraz nowych technologii, nastąpił regres w dziedzinie produkcji rolniczej. Na początku lat 30. bowiem, podobnie jak w całym Związku Radzieckim w Marchlewszczyźnie została przeprowadzona przymusowa kolektywizacja . Spotkała się ona z dużym oporem ze strony ludności polskiej i jej wyniki były wyraźnie niższe niż w innych częściach kraju. Dopiero wzmożenie terroru i Hołodomor (wielki głód) doprowadziły do jej przeprowadzenia. W wyniku wywołanego sztucznie przez władze tzw. wielkiego głodu zmarło na Ukrainie 2-6 mln ludzi, w tym ok. 1000-4000 mieszkańców Marchlewszczyzny.

Życie religijne

Tak jak w całym Związku Radzieckim na terenie Marchlewszczyzny prowadzona była intensywna walka z przejawami religijności . Kościoły zostały pozamykane, księża zesłani. Pojawiły się propagujące ateizm stowarzyszenia: działający na terenie całego ZSRR Związek Wojujących Bezbożników , (którego akcje skierowane były głównie przeciw prawosławiu ) w Marchlewszczyźnie posiadał swój oddział – Antykatolicką Sekcję Polską. Także publikacje książkowe i prasowe oraz program szkolny skierowany był na walkę z religią. Działania w tym zakresie nie przyniosły jednak większych rezultatów; chłopska ludność Obwodu przywiązana była do katolicyzmu i w podziemiu odbywała praktyki religijne .

Ludność

Początkowo Polacy stanowili 70% spośród ok. 41 000 mieszkańców rejonu. Pozostali mieszkańcy to głównie Ukraińcy (ok. 20%), Niemcy (ok. 7%) i Żydzi (3%). W 1930 r., po przyłączeniu kolejnych wiosek liczba ludności wzrosła do ok. 52 000. Polacy nadal stanowili 70% populacji, zmieniły się natomiast nieznacznie proporcje wśród pozostałych narodów.

Liczba ludności rejonu wzrastała także dzięki przyrostowi naturalnemu , jednak Hołodomor z początku lat 30. spowodował ubytek ok. 1000-3000 ludzi.

Ludność stanowili w przeważającej części chłopi . W okresie funkcjonowania Polrajonu spora ich część przekwalifikowała się na robotników przemysłowych. W okresie tym na terenie autonomii osiedliło się nieco polskiej i rosyjskiej inteligencji.

Na terenie Marchlewszczyzny znajdowało się blisko 100 wsi i małych miasteczek.

Likwidacja Marchlewszczyzny

Marchlewszczyzna została zlikwidowana w 1935 r. Przyczyny nagłego podjęcia tej decyzji nie są jasne. Być może zaważyły tutaj względy polityczne, wewnętrzna walka w łonie partii , która była także przyczyną czystek stalinowskich i masowych represji wobec wielu grup społecznych ZSRR . Być może powodem tego był opór przed kolektywizacją, który uzmysłowił decydentom, iż próba stworzenia modelowej, radzieckiej małej Polski i przeszczepienia jej na grunt Polski właściwej nie powiodła się. Niewykluczone także, że już wówczas Stalin miał inne plany co do przyszłości Polski i nie chciał mieć na terytorium Związku Radzieckiego zorganizowanych polskich jednostek autonomicznych.

Pierwsze głosy domagające się likwidacji autonomicznego obwodu pojawiły się już w 1932 r.

Likwidacja Marchlewszczyzny (i wkrótce potem Dzierżowszczyzny ) była częścią większej akcji polegającej na likwidacji polskich ośrodków oświatowych i kulturalnych oraz przesiedlaniu Polaków z Białoruskiej SRR i Ukraińskiej SRR na Syberię i do Kazachstanu .

W samej Marchlewszczyżnie zlikwidowano wszystkie polskie szkoły, czytelnie i inne ośrodki kulturalne.

Krótko po rozwiązaniu autonomii poddano represjom inteligencję i elity polityczne Marchlewszczyzny. Podobnie jak w całym Związku Radzieckim , w ramach czystek stalinowskich, rozstrzelano lub zesłano do łagrów wielu ludzi, także komunistów, w tym polskich, zarówno działających w polskich autonomiach, jak i poza nimi m.in. naczelnego ideologa polskich komunistów w tym rejonie – Tomasza Dąbala – rozstrzelanego w 1938 r.

W ciągu kilku lat od rozwiązania PRN z pierwotnego miejsca zamieszkania wysiedlono do azjatyckiej części ZSRR ponad 10 000 osób, w znacznej mierze Polaków.

Terytorium dawnej Marchlewszczyzny zostało podzielone pomiędzy pięć sąsiednich rejonów.

Władze radzieckie starały się zlikwidować wszelkie pozostałości po Marchlewszczyźnie. W 1939 r. byłą stolicę rejonu – Marchlewsk przemianowano na Szczorsk (w 1946 r. przywrócono pierwotną nazwę Dołbysz ). Do końca istnienia ZSRR ani w tym kraju, ani w innych, sojuszniczych państwach demokracji ludowej (w tym Polsce ) nie ukazywały się żadne publikacje ani opracowania naukowe dotyczące Marchlewszczyzny. Prawdopodobnie miało to na celu uniknięcie niewygodnych pytań i komentarzy w stosunku do deklarujących poszanowanie mniejszości narodowych władz radzieckich, zwłaszcza iż i tak kompromitowała je podobna polityka zastosowana w latach 40. wobec m.in. Kałmuków czy Tatarów Krymskich .

Tereny Marchlewszczyzny dziś

Tereny dawnej Marchlewszczyzny, mimo przymusowych wysiedleń na wielką skalę w latach 30. i w latach powojennych, nadal zamieszkane są w dużej mierze przez Polaków. W samym mieście Dowbysz (dawnej stolicy Marchlewszczyzny), stanowią oni ok. połowy mieszkańców, jakkolwiek wielu z nich nie mówi już po polsku . W okolicznych wsiach również żyje wielu Polaków, tam jednak tradycje językowe są kontynuowane. Mieszkańcy tych obszarów, po upadku zbudowanych w okresie radzieckim zakładów przemysłowych, znajdują się w trudnej sytuacji gospodarczej.

Zobacz też

• Polski Rejon Narodowy im. Feliksa Dzierżyńskiego ( Dzierżowszczyzna )

Mikołaj Iwanow, Pierwszy naród ukarany. Polacy w Związku Radzieckim 1921-1939, Warszawa 1991.

Linki zewnętrzne

• Historia Marchlewszczyzny