Ziemie Rzeczypospolitej po rozbiorach

Obwieszczenie o II zaborze pruskim, 1793

Zabór pruski – ziemie dawnej Rzeczypospolitej zajęte w wyniku rozbiorów przez Królestwo Prus .

Obszar ziem dawnej Rzeczypospolitej pod władztwem króla pruskiego zmieniał się w na przestrzeni lat tj. od pierwszego rozbioru w 1772 r. do chwili odzyskania niepodległości przez Polskę w 1918 r.

I rozbiór Polski – rok 1772

W jego wyniku Prusy zajęły: Prusy Królewskie (bez Gdańska ) i Kujawy (ok. 36 tys. km² i 580 tys ludzi).

II rozbiór Polski – rok 1793

Zostały zagarnięte ziemie Wielkopolski , zachodniego Mazowsza z Płockiem , ziemią sieradzką i okolice Częstochowy oraz Gdańsk i Toruń (ok. 57 tys. km² i ponad 1 milion ludzi).

III rozbiór Polski – rok 1795

Trzeci rozbiór objął: Mazowsze z Warszawą , Podlasie i Suwalszczyznę z Kownem oraz fragment województwa krakowskiego (m.in. dawne Księstwo siewierskie ; własność biskupów krakowskich). (ok. 48 tys. km² i 1 milion ludzi).

Późniejsze zmiany

W 1807 r. zabór pruski utracił na rzecz Rosji obwód białostocki . Na ostateczny kształt granic zaboru pruskiego miało wpływ utworzenie z części ziem II i III zaboru (bez Gdańska) Księstwa Warszawskiego (istniało w latach 1807 - 1814 ), a po jego upadku utworzenie w 1815 roku Wielkiego Księstwa Poznańskiego .

Po I wojnie światowej Polska odzyskała:

• większość Wielkopolski ( powstanie , decyzja mocarstw)
• większość Pomorza Gdańskiego bez samego Gdańska (decyzja mocarstw)

Państwo polskie uzyskało także następujące ówczesne terytoria pruskie (niemieckie) nie należące do Rzeczypospolitej przed rozbiorami:

• część Górnego Śląska z Katowicami ( plebiscyt , powstania , decyzja mocarstw)
• wsie: Napromek , Dąbrówno , Janowo na Warmii i Mazurach ( plebiscyt )
• rejon Działdowa na Mazurach (decyzja mocarstw)
• rejon Rychtalu i Bralina na Dolnym Śląsku (decyzja mocarstw)

Pierwsze lata niewoli

Wkroczenie wojsk napoleońskich na ziemie polskie doprowadziło w Wielkopolsce do wybuchu powstania skierowanego przeciw Prusakom . Osiągnięciem Polaków było utworzenie z części zaboru pruskiego państwa o nazwie Księstwa Warszawskiego . Wkrótce potem upadek Napoleona , a następnie decyzje kongresu wiedeńskiego przywracające w Europie porządek sprzed czasów napoleońskich, doprowadziły do powstania Wielkiego Księstwa Poznańskiego . Jego powierzchnia liczyła około 29 tysięcy km. Obszar ten zamieszkiwało 776 tysięcy mieszkańców. Wielki książę poznański, Fryderyk Wilhelm III , wydał dekret mówiący o równouprawnieniu ludności polskiej i niemieckiej w dostępie do urzędów i używaniu języka polskiego w szkołach, sądach i administracji. Namiestnikiem Wielkiego Księstwa był Polak - książę Antoni Henryk Radziwiłł , ożeniony z księżniczką pruską. W 1823 roku rząd pruski wydał rozporządzenie dotyczące przeprowadzenia reformy uwłaszczeniowej nadającej chłopom Poznańskiego ziemię.

Po upadku powstania listopadowego

Po upadku powstania listopadowego, swobody jakimi dotychczas cieszyli się Polacy w tym zaborze, zaczęto systematycznie ograniczać. Na miejsce polskiego namiestnika powołano Niemca, Eduarda Flottwella , któremu nadano tytuł naczelnego prezesa Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Rozpoczął się proces usuwania języka polskiego z instytucji publicznych. Polakom odebrano wiele majątków, przekazując je w ręce Prusaków. Od 1832 roku w urzędach zaczął obowiązywać język niemiecki. W roku 1840 Flottwell został odwołany przez nowego króla pruskiego, Fryderyka Wilhelma IV. Nastąpiła pewna zmiana kursu polityki wobec Polaków.

Walka z zaborcą przebiegała na wielu płaszczyznach i przybierała rozmaite formy - od kultywowania narodowych zwyczajów i pieczołowitej ochrony dóbr kultury poprzez organizowanie tajnego nauczania w języku polskim aż po starcia zbrojne. Klęska powstania listopadowego spowodowała, iż bogate warstwy społeczeństwa chwilowo porzuciły myśl o walce powstańczej. Przedstawiciele inteligencji i ziemiaństwa szczególny nacisk położyli na podniesienie poziomu gospodarczego i kulturalnego kraju. W II połowie XIX wieku działalność tę zaczęto określać mianem pracy organicznej . Rozwijała się ona zwłaszcza w Poznańskiem. Rezultatem współpracy ziemiaństwa z mieszczaństwem było np. zorganizowanie przez ziemianina - Gustawa Potworowskiego - Kasyna w Gostyniu, które pracowało nad podniesieniem poziomu kultury, gospodarki i oświaty polskiej. Karol Marcinkowski założył Towarzystwo Naukowej Pomocy (1841), zajmującej się zbieraniem pieniędzy, z których fundowano stypendia dla kształcącej się polskiej młodzieży. W tym samym roku wybudowano w Poznaniu "Bazar", mieszczący hotel, kasyno, sklepy i warsztaty rzemieślnicze. Pracy organicznej patronował również Hipolit Cegielski - polonista, nauczyciel gimnazjalny, a następnie twórca fabryki narzędzi i maszyn rolniczych (1846).

Wiosna Ludów

W 1848 roku na teren zaboru pruskiego zaczęły przenikać ruchy rewolucyjne, powodujące wybuch walk w Europie. Określa sie je mianem Wiosny Ludów . Ich przywódcą w Wielkim Księstwie Poznańskim został Ludwik Mierosławski . Przybył on do Poznania po wypuszczeniu z więzienia berlińskiego. Jego obecność wywołała ogromny wpływ na tutejszą ludność, która zaczęła siłą usuwać urzędników pruskich ze stanowisk. W trakcie negocjacji Prusacy obiecali Księstwu autonomię. Gdy nie dotrzymali przyrzeczenia, doszło do wybuchu walk. Toczyły się one pod Książem , gdzie oddziały polskie poniosły klęskę. Zwycięskie bitwy miały miejsce m.in. pod Miłosławiem oraz we wsi Sokołowo , niedaleko Wrześni . Później jednak oficerowie powstańczy, nie wierząc w możliwość ostatecznego zwycięstwa, zaczęli opuszczać szeregi. 9 maja Mierosławski zrzekł się dowództwa, a następnie podpisano akt kapitulacji.

Germanizacja

Niemiecka polityka germanizacyjna ludności polskiej rozpoczęła się jeszcze na długo przed rozbiorami państwa polskiego, a dokładnie od zajęcia w 1740 roku przez król pruskiego Fryderyka II Wielkiego niemal całości obszaru ziem Górnego Śląska . W momencie wkraczania wojsk pruskich na te tereny przeważała na nich znacząco ludność polska, świadczą o tym chociażby zapiski urzędników pruskich, którzy notowali panujące ówcześnie na tym obszarze warunki językowo-obyczajowe. Już w 1744 roku zaprowadzono na terenie Śląska zakaz stosowania języka polskiego w sądownictwie. W 1754 roku wprowadzono zakaz zatrudniania w szkołach nauczycieli bez znajomości języka niemieckiego, a w 1763 powszechny obowiązek nauczania tego języka we wszystkich szkołach podstawowych, rok później zwolniono wszystkich nauczycieli, którzy nie rozumieli mowy niemieckiej. Germanizacja nie ustała po dokonaniu rozbiorów państwa polskiego, władze pruskie zdając sobie sprawę z powszechnej obecności żywiołu polskiego na podbitych ziemiach przystąpiły do kolejnej fali ograniczeń i represji wobec Polaków. W 1810 roku wydano zakaz używania języka polskiego na nabożeństwach odprawianych w kościołach ewangelickich^[1].

Na ziemiach polskich zagarniętych przez Królestwo Prus Kościół został całkowicie podporządkowany państwu a klasztory skasowane, nastąpiło to zgodnie z polityką sekularyzacji (czyli zmniejszeniu roli religii dla społeczeństwa) prowadzoną przez państwo pruskie. Główny nacisk został położony na odizolowanie Kościoła katolickiego od Stolicy Apostolskiej . Majątek kościelny został odebrany i przejęty przez zaborcę, a biskupi katoliccy zmuszeni do składania przysięgi na wierność królowi pruskiemu. Rząd pruski podjął na szeroką skalę akcję germanizacji i protestantyzacji ziem polskich, polegającą m.in. na sprowadzaniu z głębi Prus kolonistów niemieckich, w większości protestantów, i osiedlaniu ich na anektowanych terenach Rzeczypospolitej .^[2]

Także późniejsza sytuacja Wielkiego Księstwa Poznańskiego w II połowie XIX wieku była bardzo trudna. W 1867 roku zostało ono włączone do Związku Północnoniemieckiego . Objęcie stanowiska kanclerza Rzeszy przez Ottona von Bismarcka spowodowało kolejne zaostrzenie polityki germanizacyjnej na polskich ziemiach. Skierowana ona była przeciw polskiemu szkolnictwu i Kościołowi (tzw. Kulturkampf , czyli walka o czystość kultury niemieckiej, rozpoczęta w 1871 roku). W latach 1872 - 1874 prawie całkowicie wyrugowano język polski ze szkół. Nauczycieli-Polaków usuwano, a na ich miejsce zatrudniano Niemców. W 1876 roku wycofano ostatecznie język polski z sądownictwa i urzędów na całym obszarze ziem zaboru pruskiego. Walka przeciw Kościołowi miała za zadanie osłabienie jego wpływu na społeczeństwo. Arcybiskup Mieczysław Ledóchowski starał się nie dopuścić do pogorszenia stosunków z władzami niemieckimi. Na skutek prześladowań duchowieństwa doszło jednak do konfliktu. Ledóchowskiego uwięziono (1874), ponieważ sprzeciwił się ustawie z 1873 roku uzależniającej Kościół od państwa. W 1885 roku rozpoczęto tzw. rugi pruskie , zarządzenia polecające opuszczenie wschodnich prowincji państwa wszystkim Polakom, nie posiadającym obywatelstwa niemieckiego. Dotknęły około 26 tys. osób, przede wszystkim robotników i rzemieślników. W 1886 roku rząd pruski utworzył Komisję Kolonizacyjną , która zajęła się wykupywaniem ziemi z rąk polskich i osiedlaniem na niej Niemców. Proces germanizacji jeszcze się nasilił. Powołano do życia Towarzystwo dla Popierania Niemczyzny na Kresach Wschodnich (1894). Pod koniec XIX wieku zmieniło ono nazwę na Niemiecki Związek Kresów Wschodnich . Popularnie określany był Hakatą - od pierwszych liter nazwisk jego założycieli: Hansemanna, Kennemanna i Tidemanna. Zadaniem związku było ograniczanie polskości na terenach zaboru pruskiego. Działalność Hakaty cieszyła się poparciem nowego kanclerza Rzeszy - Bernharda von Bülowa . W skład tej organizacji wchodzili głównie urzędnicy pruscy.

Polacy wobec germanizacji

Po upadku powstania w Wielkopolsce i po klęsce styczniowej 1864 roku odżyły hasła organicznikowskie. Okres ten, przeciwstawiający romantyzmowi kult pracy i wiarę w zdobycze nauki, charakteryzujący się nasileniem dążeń do gospodarczej i kulturalnej odbudowy kraju, nazywamy pozytywizmem .

Podtrzymując tradycję zapoczątkowana przez Karola Marcinkowskiego , angażowano siły w rozwój gospodarki i oświaty Wielkiego Księstwa. Programem "pracy u podstaw" objęto chłopów i zawiązano w Piasecznie pierwsze w Polsce Towarzystwo Rolnicze . Wśród ludności miast powstawały spółki zarobkowe udzielające pożyczek. W 1871 roku utworzono też Związek Spółek Rolniczych, na którego czele stanął ksiądz Piotr Wawrzyniak .

Funkcjonowało Towarzystwo Pomocy Naukowej. Przez długie lata kierował nim Hipolit Cegielski . W 1872 roku w Poznaniu rozpoczęło swoją działalność Towarzystwo Oświaty Ludowej, mające za zadanie zakładanie bibliotek na wsiach. Gdy władze pruskie rozwiązały te organizację, pojawiła się ona ponownie w 1880 roku - tym razem pod nazwą Towarzystwa Czytelni Ludowych.

Władze zaborcze wydały ustawy skierowane przeciwko zakładaniu przez Polaków nowych gospodarstw oraz zakazały używania języka polskiego na zebraniach. Polacy stawiali opór zaborcy, czego przykładem jest strajk szkolny we Wrześni w 1901 roku. Powodem jego ogłoszenia było usunięcie języka polskiego z lekcji religii. W historiografii polskiej zapisała się postać Michała Drzymały , któremu władze pruskie nie pozwoliły wybudować domu ( 1904 ). Nabył on ziemie we wsi Podgradowice i zamieszkał w wozie cyrkowym. Władze zaborcze "ze względów bezpieczeństwa" kazały mu usunąć wóz, ale dzięki składkom ludzi zakupiono nowy. Po pięciu latach Prusacy zmusili Drzymałę do opuszczenia także i tego lokum. Osiedlił się wówczas w ziemiance. Jego postawa stała się symbolem walki z germanizacją.

Pojęcie "zaboru pruskiego"

Pojęcia zabór pruski nie obejmuje obszaru Górnego Śląska i innych ziem, które przed rozbiorami nie znajdowały się w granicach dawnej Rzeczpospolitej . Sytuacja na Górnym Śląsku jest często omawiana łącznie z sytuacją w zaborze pruskim ze względu na obecność przeważającego elementu polskiego (o różnym stopniu identyfikacji z Polską) na tym obszarze. Mimo, że znaczna część Śląska nie zintegrowała się na stałe z państwem polskim po rozbiciu dzielnicowym , jakie nastąpiło po śmierci Bolesława Krzywoustego w 1138 roku, a państwo polskie formalnie zrzekło się praw do Górnego Śląska (a dokładniej do ówczesnych księstw śląskich ) w XIV wieku za czasów panowania króla Kazimierza Wielkiego , ludność polska na tym obszarze zawsze stanowiła przeważający element etniczny, a sam Śląsk do XIV wieku opisywany był przez kronikarzy jako cześć Polski^[3].

Literatura

• Marek Rajch, Cenzura pruska w Wielkopolsce w latach 1848-1918, Poznań 2004.

Zobacz też

• zabór austriacki ,
• zabór rosyjski

Przypisy