Wywłaszczenie polega na pozbawieniu lub ograniczeniu służącego określonej osobie prawa rzeczowego do oznaczonej rzeczy na mocy indywidualnego aktu prawnego .

Wywłaszczenie może być stałe lub czasowe. Wywłaszczeniu podlega zarówno prawo własności nieruchomości (gruntowej, budynkowej jak i lokalowej), jak i prawo użytkowania wieczystego oraz pozostałych ograniczonych praw rzeczowych. W Polsce wywłaszcza się tylko dla wykorzystania rzeczy na określony cel publiczny (np. budowę drogi, szkoły, pod zalanie sztucznego zbiornika wodnego) i tylko za słusznym odszkodowaniem odpowiadającym wartości wywłaszczonej nieruchomości lub wartości odebranego prawa. W polskim prawodawstwie obowiązuje zasada numerus clausus celów publicznych, na które może zostać dokonane wywłaszczenie. Oznacza to, że wywłaszczenie nieruchomości może zostać dokonane tylko na ściśle określone cele, które zostały szczegółowo wskazane w ustawie o gospodarowaniu nieruchomościami oraz w kilku ustawach szczególnych (np. ustawa o szczególnych zasadach przygotowywania i realizacji inwestycji w zakresie dróg publicznych, ustawa prawo lotnicze, ustawa prawo budowlane z 1974 roku w odniesieniu do budynków wzniesionych przed 1 stycznia 1995 roku, ustawa prawo geodezyjne i kartograficzne). Jeżeli organ administracji publicznej, na rzecz którego nastąpiło wywłaszczenie, tzn. Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego , planuje wykorzystać wywłaszczoną nieruchomość na cel inny niż wskazany w decyzji o wywłaszczeniu, ciąży na nim obowiązek poinformowania o tych planach poprzedniego właściciela nieruchomości, użytkownika wieczystego lub osobę, której przysługiwało inne ograniczone prawo rzeczowe . Podmioty te mają prawo wystąpić o zwrot wywłaszczonej nieruchomości, ograniczonego prawa rzeczowego. Z wnioskiem występuje się do właściwego miejscowo Starosty, a postępowanie toczy się na koszt Skarbu Państwa. Wnioskujący o zwrot nie ponosi więc żadnych kosztów, gdyż całość materiału dowodowego ma obowiązek zgromadzić organ administracji. Zwrot nieruchomości wiąże się jednak z obowiązkiem zwrotu zwaloryzowanego odszkodowania lub otrzymanej nieruchomości zamiennej. Jednakże przepisy o obowiązku zwrotu nieruchomości zamiennej zostały zaskarżone jako niezgodne z Konstytucją do Trybunału Konstytucyjnego . Do dnia dzisiejszego Trybunał nie wypowiedział się w tej sprawie. Choć podobne i często mylone z nacjonalizacją i konfiskatą, wywłaszczenie istotnie się od nich różni pod względem mechanizmu prawnego:

1. dotyczy rzeczy (nieruchomości) indywidualnie oznaczonej (np. działka przy ul. X nr 15), a nie określonej rodzajowo (np. "wszystkie działki położone na Starym Mieście, a należące do blondynów"),
2. łączy się z odszkodowaniem, w gotówce lub poprzez przyznanie nieruchomości zamiennej,
3. następuje na podstawie orzeczenia organu administracji , a nie aktu normatywnego o generalnej treści.