Wykopaliska archeologiczne to jedna z najważniejszych terenowych metod badawczych archeologii , polegająca na systematycznym i pieczołowicie dokumentowanym fizycznym rozbiorze stanowiska archeologicznego na poszczególne jednostki stratygraficzne , w kolejności od najmłodszej do najstarszej.

Wykopaliska na terenie wczesnośredniowiecznej osady w Birce w Szwecji

Rodzaje wykopalisk archeologicznych

Wykopaliska w Alhambrze

Wyróżnić można dwa zasadnicze rodzaje wykopalisk:

• wykopaliska badawcze, podejmowane z pobudek czysto naukowych i dotyczące niezagrożonych stanowisk archeologicznych;
• wykopaliska ratownicze, podejmowane w odniesieniu do stanowisk archeologicznych zagrożonych zniszczeniem.

Wśród wykopalisk ratowniczych wyróżnić można także dwa podrodzaje:

• • wykopaliska wyprzedzające, podejmowane ze znacznym wyprzedzeniem czasowym w stosunku do planowanego zniszczenia stanowiska (np. w wyniku inwestycji);
  • wykopaliska interwencyjne, podejmowane w sytuacji stwierdzenia trwającego procesu niszczenia na stanowiskach wcześniej nieznanych i odkrytych dopiero w czasie trwania inwestycji.

Filozofia wykopalisk archeologicznych

Wykopaliska archeologiczne są destrukcyjną metodą badawczą: w procesie wykopalisk badana część stanowiska archeologicznego przestaje istnieć i jest przekształcana w dokumentację i zbiory znalezisk. Wykopaliska podejmowane były dawniej swobodnie przez archeologów na wybranych przez nich stanowiskach. W związku ze zmianą nastawienia archeologów do dziedzictwa archeologicznego, która dokonała się pod koniec XX wieku, wykopaliska obecnie uważa się jednak za metodę badawczą, którą należy stosować dopiero wówczas, gdy:

• wyczerpane zostały możliwości zastosowania metod archeologii niedestrukcyjnej lub
• wyczerpane zostały inne możliwości zapobiegania zagrożeniom.

Takie podejście skodyfikowane zostało przede wszystkim w Międzynarodowej Karcie Ochrony i Zarządzania Dziedzictwem Archeologicznym (czyli tzw. Karcie Lozańskiej) przyjętej w roku 1990 przez Międzynarodową Radę Ochrony Zabytków i Miejsc Historycznych ( ICOMOS ).

W związku z destrukcyjnym charakterem wykopalisk we wszystkich cywilizowanych krajach ich prowadzenie jest kontrolowane przez służby konserwatorskie poprzez wydawanie zezwoleń.

Narzędzia stosowane podczas wykopalisk archeologicznych

Szpachelka typu angielskiego - najważniejsze narzędzie każdego archeologa terenowca

W czasie wykopalisk stosowane być mogą wszelkie narzędzia, które są wystarczająco precyzyjne, aby oddzielać od siebie poszczególne jednostki stratygraficzne. W zależności od rozciągłości i miąższości danej jednostki stratygraficznej, jak również od jej zawartości do jej eksploracji mogą być używane:

• koparki i minikoparki - do warstw znacznej miąższości, zawierających gruz lub ziemię bez zawartości zabytkowej
• szpadle - do warstw średniej miąższości, bez zawartości zabytkowej
• szpachelki = do warstw niewielkiej miąższości oraz do warstw zawierających zabytki ruchome.

Ponadto, archeolodzy stosują rozmaite inne narzędzia, dostosowane do specyficznych rodzajów jednostek stratygraficznych danego stanowiska: szczotki, pędzle, skalpele, łyżki, itp..

Metodyka wykopalisk

Przekrój przez stratyfikację paleolitycznego stanowiska Coudoulous we Francji z oznaczonymi jednostkami stratygraficznymi

Wykopaliska archeologiczne polegają na identyfikowaniu granic (w płaszczyźnie poziomej i pionowej) kolejno zalegających coraz niżej jednostek stratygraficznych i ich eksploracji w kolejności odwrotnej do kolejności, w jakiej zostały kiedyś zdeponowane . Każda jednostka stratygraficzna reprezentuje jakiś epizod historii stanowiska archeologicznego. Jednostki stratygraficzne dzielą się na:

• warstwowe jednostki stratygraficzne (depozyty)
• bezwarstwowe jednostki stratygraficzne (powierzchnie styków - ang. interface).

Sekwencja jednostek stratygraficznych odzwierciedla historię stanowiska. Historię stanowiska przedstawia się graficznie za pomocą tzw. macierzy Harrisa lub diagramu Harrisa (Harris Matrix), która przedstawia relacje czasowe pomiędzy poszczególnymi jednostkami stratygraficznymi.

W czasie eksploracji z warstwowych jednostek stratygraficznych wydobywane są zabytki ruchome, jak również pobierane są próbki sedymentu do badań paleobiologicznych . Wszystkie jednostki stratygraficzne (ich granice), jak również ważniejsze elementy ich zawartości (np. elementy konstrukcyjne czy skupiska zabytków ruchomych) są dokumentowane opisowo, fotograficznie i rysunkowo. Ponieważ zasadniczą rolę w procesie wykopalisk archeologicznych odgrywa zapewnienie późniejszej możliwości odtworzenia nieistniejącego już stanowiska archeologicznego, kluczowe znaczenie ma stosowanie stałych systemów pomiarowych: siatki pomiarów w płaszczyźnie poziomej (zazwyczaj opartej na kartezjańskim układzie współrzędnych ) oraz pomiarów wysokościowych opartych na odniesieniach do stałych punktów wysokościowych (reperów).

Dokumentacja wykopalisk

• Dokumentacja opisowa to wszelkiego rodzaju notatki, opisy i dzienniki polowe sporządzane przez archeologów w terenie. Współcześnie najczęściej dokumentację opisową sporządza się na uprzednio wydrukowanych zestandaryzowanych kartach opisu jednostek stratygraficznych.
• Dokumentacja rysunkowa sporządzana jest zazwyczaj na papierze milimetrowym, w skali 1:20 lub 1:10. Tradycyjnie w polskiej archeologii sporządzana była dokumentacja kolorowa, w której barwy ziemi oddawane są realistycznie za pomocą kredek. Współcześnie najczęściej barwy ziemi dokumentuje się przez odniesienie się do wzorców barwnych, np. Karty Kolorów Ziemi Munsella.
• Dokumentacja fotograficzna tradycyjnie obejmowała fotografię negatywową czarno-białą i barwną fotografię odwracalną. Współcześnie najczęściej stosuje się już fotografię cyfrową. Ponieważ najważniejsze znaczenie mają zdjęcia wertykalne, które mogą być podstawą do dokonywania pomiarów, archeolodzy wykonują zdjęcia z wysokich drabin, statywów lub konstruują specjalne wieże do fotografii. W Biskupinie w okresie międzywojennym zdjęcia wykonywano z balonu na uwięzi.

Karta dokumentacji jednostki stratygraficznej używana przez ekspedycję IAE PAN; awers

Karta dokumentacji jednostki stratygraficznej używana przez ekspedycję IAE PAN; rewers

Bibliografia

• Edward C. Harris, Zasady stratygrafii archeologicznej, Warszawa 1989, wyd. 2 - 1992.
• Philip Barker, Techniki wykopalisk archeologicznych, Warszawa 1994.