Startuj z nami!

www.szkolnictwo.pl

praca, nauka, rozrywka....

mapa polskich szkół
Nauka Nauka
Uczelnie Uczelnie
Mój profil / Znajomi Mój profil/Znajomi
Poczta Poczta/Dokumenty
Przewodnik Przewodnik
Nauka Konkurs
uczelnie

zamów reklamę
zobacz szczegóły
uczelnie

Wolne Miasto Gdańsk

Wolne Miasto Gdańsk

Wolne Miasto Gdańsk (pl.)
Freie Stadt Danzig (niem.)
1920-1939
Flaga Gdańska
Herb Gdańska
Flaga Gdańska Herb Gdańska
Położenie Gdańska
Język urzędowy niemiecki
Stolica Gdańsk
Ostatnia głowa państwa Staatsoberhaupt
Albert Forster
Status terytorium republika , terytorium pod protektoratem Ligi Narodów formalnie zależne w pewnych kwestiach (np. polityka zagraniczna) również od Polski
Powierzchnia
 • całkowita

1893 km²
Liczba ludności  (1934)
 • całkowita 
 •  gęstość zaludnienia

408 000
215 osób/km²
Jednostka monetarna gulden gdański
Data powstania15 listopada 1920
Data likwidacji1 września 1939,
Religia dominująca Protestantyzm
Strefa czasowa UTC +1 - zima
+2
Kod samochodowy DA
Mapa Gdańska
Polska, gęstość zaludnienia , 1931

Wolne Miasto Gdańsk ( niem. Freie Stadt Danzig) – istniejące w okresie międzywojennym autonomiczne miasto-państwo pod ochroną (protection) Ligi Narodów .

Spis treści

Podstawa prawna istnienia

Wolne Miasto Gdańsk zostało utworzone 15 listopada 1920 w wykonaniu postanowień art.100-108 traktatu pokojowego [1], kończącego I wojnę światową . Art. 100 Traktatu określił granice Wolnego Miasta Gdańska, art. 105 ustanowił obywatelstwo Wolnego Miasta Gdańska dla osób tam zamieszkałych.

Terytorium

W skład Wolnego Miasta wszedł powiat grodzki Gdańsk oraz większe części ówczesnych powiatów: Gdańskie Wyżyny i Gdańskie Niziny , jak również niewielkie fragmenty powiatów wejherowskiego ( Sopot , który stał się po 1920 samodzielnym powiatem miejskim), tczewskiego, elbląskiego, malborskiego, kościerskiego i kartuskiego.

Po 1920 Wolne Miasto dzieliło się na następujące jednostki administracyjne:

24 grudnia 1920 nastąpiła niewielka korekta granic Wolnego Miasta polegająca na ponownym włączeniu do Niemiec (do powiatu elbląskiego) z obszaru ówczesnej gminy Przebrno miejscowości Kępiny Wielkie i majątku Wężowiec .

Wolne Miasto w tych granicach miało powierzchnię 1893 km² (wyłączając wody portowe).

Ludność

Wolne Miasto Gdańsk w 1934 liczyło 408 tys. mieszkańców. Ilościowo przeważała ludność niemiecka, Polacy stanowili według różnych danych od 3 do 11% obywateli.

Według niemieckiego spisu narodowego z 1910 na terenach przyszłego Wolnego Miasta stosunki ludnościowe układały się następująco: 10,9 tys. mieszkańców podało język polski lub kaszubski jako ojczysty, co stanowiło 3,4% ogółu. Najwięcej Polaków zamieszkiwało powiat Gdańskie Wyżyny (4,4 tys. - 7,6%), miasto Sopot (1,4 tys. - 9,5%), Wielkie Żuławy (1,2 tys. - 2,8%) oraz Gdańsk (3,6 tys. - 2,1%). Najmniej ludności polskojęzycznej zamieszkiwało zachodnie części ówczesnych powiatów malborskiego i elbląskiego (275 osób - 0,9%).

Według szacunków Andrzeja Drzycimskiego Polacy stanowili w 1923 w samym Gdańsku 15% ludności, w Sopocie 29,5%, w powiecie Gdańskie Wyżyny - 30%, zaś w powiatach Niziny i Wielkie Żuławy nie więcej niż 5%[].

Najwięcej Polaków zamieszkiwało tereny przyległego do granic RP powiatu Gdańskie Wyżyny, w szczególności ówczesne gminy Trąbki Wielkie , Kleszczewo , Postołowo , Ełganowo i Czerniewo . W wyborach samorządowych z grudnia 1919 w tych okręgach na polskie listy padło około 70% ważnych głosów.

Na prawym brzegu Wisły Polacy stanowili znikomą mniejszość - dominowali jedynie w gminie Piekło .

Spis wyznaniowy z 31 sierpnia 1924 wykazał na terenie Wolnego Miasta ponad 130 tys. katolików , przy 260 tys. protestantów . Ludność wyznania mojżeszowego stanowiła ok. 8-11 tys. mieszkańców.

System prawny i stosunki zewnętrzne

Wolne Miasto Gdańsk miało własną konstytucję (zatwierdzaną przez Ligę Narodów ), hymn , parlament ( Volkstag ), będący organem ustawodawczym, oraz Senat , stanowiący władzę wykonawczą. Kompetencje władz gdańskich były jednakże w wielu dziedzinach ograniczone na rzecz Ligi Narodów (której reprezentantem na terenie WMG był Wysoki Komisarz ) i Polski, którą reprezentował Komisarz Generalny Rzeczypospolitej Polskiej (Wolne Miasto Gdańsk - zgodnie z postanowieniami konwencji polsko-gdańskiej - używało tytulatury "Polski Przedstawiciel Dyplomatyczny"). Językiem urzędowym był język niemiecki , lecz dokumenty wysyłane do Polaków i Kaszubów zamieszkujących WMG miały dołączane tłumaczenie na język polski .

9 listopada 1920 w wykonaniu postanowień art.104. traktatu wersalskiego została podpisana konwencja polsko-gdańska , zwana potocznie "konwencją paryską". Zgodnie z postanowieniami konwencji, Polska odpowiadała za prowadzenie spraw zagranicznych i ochronę interesów obywateli Wolnego Miasta Gdańska za granicą, zawieranie umów międzynarodowych w imieniu Wolnego Miasta, zgodę na zaciąganie zagranicznych zobowiązań kredytowych przez Wolne Miasto, oraz rejestr statków pływających pod gdańską banderą. Terytorium Wolnego Miasta należało do obszaru celnego Rzeczypospolitej Polskiej , a kontrola celna była prowadzona przez polskich funkcjonariuszy celnych zarówno na granicy Wolnego Miasta z Niemcami , jak i na granicy morskiej. Polska miała zapewnione prawo do bezpośredniego eksportu i importu towarów przez port gdański , posiadania własnej służby pocztowej , telefonicznej i telegraficznej , była właścicielem kolei na obszarze Wolnego Miasta (z wyjątkiem linii tramwajowych). Ustanowiono wspólną polsko-gdańską Radę Portu i Dróg Wodnych Gdańska (z parytetem obu stron - do pięciu przedstawicieli dla każdej z nich i prezydenta mianowanego wspólnie przez Rząd RP i władze Wolnego Miasta Gdańska) z uprawnieniami zarządu portem, urządzeń służących portowi i swobodzie żeglugi na Wiśle . Zawarcie konwencji było warunkiem proklamowania Wolnego Miasta Gdańska (co nastąpiło 15 listopada 1920 ) i wejścia w życie konstytucji Wolnego Miasta ( 17 listopada 1920 ) - z uwagi na zakres uprawnień Polski określony konwencją.

Szczegółowe uprawnienia Polski były sabotowane przez władze Wolnego Miasta Gdańska, które m.in. sprzeciwiały się osiedlaniu Polaków na jego terenie, jednocześnie nie czyniąc w tym względzie przeszkód Niemcom, utrudniały zakładanie polskich firm, przedsiębiorstw i spółek handlowych, przywóz towarów polskich, zatrudnianie obywateli polskich i nabywanie nieruchomości. W 1924 Polska otrzymała zgodę Ligi Narodów na założenie wojskowej składnicy tranzytowej i utrzymywanie załogi wojskowej do ochrony składnicy na półwyspie Westerplatte . W 1930 Senat WMG , powołując się na korzystne dla siebie orzecznictwo Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej w Hadze , odmówił Polsce prawa do stacjonowania jej okrętów wojennych w porcie gdańskim . W 1932 postanowienie Senatu stało się powodem tzw. kryzysu gdańskiego , gdy polski okręt ORP Wicher na polecenie Józefa Piłsudskiego wymusił prawo do obecności Marynarki Wojennej RP w tym porcie , grożąc otwarciem ognia na budynki urzędów gdańskich w przypadku uniemożliwienia mu powitania eskadry niszczycieli Royal Navy , składającej wizytę w Gdańsku ("obrazy bandery Rzeczypospolitej"). Do użycia siły nie doszło - Brytyjczycy zostali powitani przez Polaków bez oporu ze strony WMG. W konsekwencji Senat odnowił układ z Polską w sprawie pobytu okrętów Marynarki Wojennej RP w porcie gdańskim.

Gospodarka

10 fenigów gdańskich z 1932 ( awers i rewers )

Wolne Miasto Gdańsk znajdując się w obrębie granicy celnej II Rzeczypospolitej pozostawało jednocześnie - zgodnie z konwencją polsko-gdańską - poza zasięgiem terytorialnym polskich służb podatkowych. Dla rezydentów Wolnego Miasta Gdańska tworzyło to de facto strefę wolnocłową ze wszystkimi konsekwencjami tego faktu.

20 guldenów gdańskich - ostatni banknot Wolnego Miasta Gdańska wprowadzony do obiegu przed II wojną światową. Na banknocie elewacja Dworu Artusa w Gdańsku

Po aneksji Wolnego Miasta przez III Rzeszę proklamowanej 1 września 1939 w czasie agresji Niemiec na Polskę Albert Forster w trybie dekretu zlikwidował Bank Gdański, władze Rzeszy wprowadziły walutę markową . Ostateczny termin wymiany banknotów i monet guldenowych wg kursu 1 gulden gdański = 0,70 Reichsmarki wyznaczono do 15 października 1939 . Parytet do 31 sierpnia 1939 : złoty polski (któremu gulden był równoważny) = 0,52 Reichsmarki przy pełnej zewnętrznej wymienialności walutowej (w przeciwieństwie do Reichsmarki).

Położenie ludności polskiej w Gdańsku

Dla Polaków utworzono specjalne szkoły "mniejszościowe", utrzymywane przez Senat Wolnego Miasta Gdańska , które stały na bardzo niskim poziomie, m.in. na skutek niskiego poziomu finansowania z budżetu miasta. W odpowiedzi na to Polacy utworzyli własne szkolnictwo, powołując 26 listopada 1921 Macierz Szkolną w Gdańsku . W 1933 powstał Związek Polaków w Wolnym Mieście Gdańsku .

Wolne Miasto pretekstem wybuchu II wojny światowej

Po dojściu narodowych socjalistów do władzy w 1933 , NSDAP zyskała istotny wpływ na Senat , który zaczął coraz bardziej ograniczać gwarantowane Polsce przez Ligę Narodów uprawnienia. Skutkiem tego było nasilenie antypolskich prowokacji, likwidacja opozycyjnych wobec NSDAP partii politycznych i represje wymierzone w gdańskich Żydów . W 1938 władzę w Wolnym Mieście Gdańsku faktycznie przejęła NSDAP, co nasiliło hitleryzację tego miasta, forsowaną przez czołowych działaczy narodowosocjalistycznych, m.in. Alberta Forstera . Otwarcie organizowano hitlerowskie bojówki paramilitarne ( SA ) i szkolono je.

Sprawa Wolnego Miasta Gdańska, obok konfliktu wokół tzw. korytarza polskiego , stała się koronnym pretekstem do napaści na Polskę i rozpoczęcia II wojny światowej .

1 września 1939 Niemcy rozpoczęły agresję na Polskę atakiem na składnicę wojskową na Westerplatte i Pocztę Polską w Gdańsku , ogłaszając włączenie ( niem. Anschluss ) Wolnego Miasta Gdańska do III Rzeszy . Carl Jakob Burckhardt , Wysoki Komisarz Ligi Narodów, otrzymał od lokalnych władz dwie godziny na opuszczenie terenu Wolnego Miasta Gdańska. W ramach Akcji Tannenberg niemieckie służby specjalne i policja WMG, przystąpiły do masowych aresztowań i likwidacji instytucji polskich na jego terenie[2]. Po aresztowaniach rozstrzeliwano Polaków w masowych egzekucjach, m.in. w Piaśnicy Wielkiej . Dla Polaków już 2 września 1939 utworzono obóz koncentracyjny w Stutthof , gdzie wysyłano w celu eksterminacji przedstawicieli polskiej inteligencji (m. in. aktywnych uczestników życia społecznego, gospodarczego, działaczy i członków polskich organizacji). Obóz w Stutthof od 1941 stał się także miejscem kaźni Żydów i przedstawicieli innych narodowości.

Wolne Miasto Gdańsk stało się wbrew prawu międzynarodowemu, częścią prowincji Gdańsk-Prusy Zachodnie III Rzeszy w trybie dekretu Adolfa Hitlera .

Sytuacja polityczna i prawna Gdańska po 1945 roku

Obszar Wolnego Miasta Gdańska został dekretem z 30 marca 1945 [3] przyłączony do województwa gdańskiego, a ustawą z dnia 11 stycznia 1949 [4] razem z poniemieckimi ziemiami scalony z nową polską administracją państwową, do czego przesłanką były postanowienia konferencji poczdamskiej z 2 sierpnia 1945 (punkt IXb, suplement nr 1, Berlin 1946, strony 13-20)[5]. Postanowienia te nie miały jednak formy umowy międzynarodowej, w dodatku były efektem porozumienia zupełnie innych stron niż te, które podpisały Traktat wersalski , tak więc nie miały mocy zmienić jego postanowień. Przyłączenie do Polski ziem na wschód od Odry i Nysy , leżących przed 1939 rokiem na terytorium Niemiec ostatecznie uznane zostało przez Niemcy na konferencji dwa plus cztery dnia 14 listopada 1990 [6]. Traktat ten nie dotyczy jednak obszaru Wolnego Miasta Gdańska, które od 1920 nie było częścią terytorium Niemiec, a w latach 1939 - 1945 stało się nią jedynie faktycznie (nie prawnie).

Punkt widzenia rządu polskiego w tej kwestii opiera się na ekspertyzie Krzysztofa Skubiszewskiego [], tzn. m.in. że WMG nie było suwerennym państwem oraz że wcielenie go do Polski w 1945 i 1949 roku nie było aneksją, a przyłączeniem opuszczonych ziem, z których suwerenności - o ile o takiej po 1939 r. wolno mówić - gdańskie państwo czy społeczeństwo zrezygnowało.

Kontrowersje co do statusu Wolnego Miasta Gdańska

Dzisiejsza niejasność sytuacji prawnej Wolnego Miasta Gdańska wynika ze skomplikowanej konstrukcji państwowej WMG, jego zależności od Ligi Narodów oraz pominięcia tego szczegółowego tematu zarówno przez tzw. wielką trójkę w 1945 , jak i w ustaleniach dotyczących przejęcia kompetencji rozwiązywanej Ligi Narodów przez ONZ w 1946 .

W odpowiedzi na interpelację Die Linkspartei.PDS rząd niemiecki odpowiedzią[7] z 27 kwietnia 2000 stwierdził, że WMG od 1920 nie należało do Niemiec, a aneksja WMG do Niemiec w 1939 była nieważna w świetle prawa międzynarodowego. W związku z tym rząd RFN nie uznał się za przedstawicielstwo WMG i stwierdził, że z punktu widzenia "uczestniczących mocarstw" (beteiligte Mächte) w trakcie konferencji dwa plus cztery kwestia statusu politycznego WMG rozwiązała się sama (hat sich erledigt). RFN były jednak tylko jednym (lub - z NRD - dwoma) z sześciu "uczestniczących mocarstw", a w dokumentach i postanowieniach tej konferencji brak postanowień dotyczących WMG ani oceny jego stanu czy statusu. Tak więc powszechna, jak dotąd, interpretacja statusu WMG oparta na założeniu ważności wcielenia WMG do Rzeszy w 1939 okazała się nietrafna.

Tak więc, mimo oczywistych faktów demograficznych i gospodarczych, oczywistej jasności co do przynależności państwowej byłego terytorium WMG oraz z pominięciem jakichkolwiek historycznych dyskusji w jego niezałatwionym statusie prawnym teoretycznie od 1920 z międzynarodowego i dotyczącego państwowości punktu widzenia nic się nie zmieniło.

W RFN istnieje, od 1947 potwierdzona przez wybory z roku 1951 przeprowadzone wśród wysiedlonych (niemieckich) Gdańszczan oraz uciekinierów z Gdańska przed Armią Czerwoną, Rada Gdańszczan, która w obecnej (czerwiec 2009) dziewiątej kadencji angażuje się w ostateczne rozwiązanie kwestii WMG w świetle prawa międzynarodowego . Obok tej instytucji powstał w 1992/1999 r. też tzw. Komitet Gdańska z przypuszczalnie radykalniejszymi poglądami, który nie ma z Radą nic wspólnego, ale uważa się za rząd WMG na uchodźstwie; W przeciwieństwie do Rady Gdańska w swoich celach żąda on m.in. odtworzenia terytorialnego WMG, ale pomija zarówno koncepcje, jak proponuje to zrealizować, jak również ustaleń dotyczących prawa pobytu dzisiejszej ludności byłego WMG i jej stosunków własnościowych na przypadek takiego odtworzenia.

Przypisy

  1. Traktat Wersalski
  2. Aresztowano również chronionych immunitetem dyplomatycznym i konsularnym urzędników Komisariatu Generalnego RP w Gdańsku. Część z nich (chronionych ścisłym immunitetem) uwolniono po informacji o wypowiedzeniu wojny III Rzeszy przez Wielką Brytanię i Francję .
  3. Likwidacja WMG: Dekret z dnia 30 marca 1945 r. o utworzeniu województwa gdańskiego ( Dz. U. z 1945 r. Nr 11, poz. 57 )
  4. Ustawa z dnia 11 stycznia 1949 o scaleniu zarządu Ziem Odzyskanych z ogólną administracją państwową ( Dz. U. z 1949 r. Nr 4, poz. 22 )
  5. Postanowienia konferencji poczdamskiej (w języku niemieckim): http://www.documentarchiv.de/in/1945/potsdamer-abkommen.html
  6. tekst "Traktatu między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o potwierdzeniu istniejącej między nimi granicy"
  7. odpowiedź rządu RFN 4/3263: http://dipbt.bundestag.de/dip21/btd/14/032/1403263.pdf

Zobacz też

Linki zewnętrzne


Inne hasła zawierające informacje o "Wolne Miasto Gdańsk":

Dzień Zmarłych ...

Wag ...

Cava de' Tirreni ...

Rak języka ...

Brescia ...

Tiumeń ...

Oddychanie komórkowe ...

Xiamen ...

Odense ...

Linz ...


Inne lekcje zawierające informacje o "Wolne Miasto Gdańsk":

008c. Grecja (plansza 12) ...

216 Koalicja antyhitlerowska. Konferencje Wielkiej Trójki (plansza 14) ...

202 System wersalski. Europa po I Wojnie Światowej (plansza 7) ...





Zachodniopomorskie Pomorskie Warmińsko-Mazurskie Podlaskie Mazowieckie Lubelskie Kujawsko-Pomorskie Wielkopolskie Lubuskie Łódzkie Świętokrzyskie Podkarpackie Małopolskie Śląskie Opolskie Dolnośląskie