Wolna wola ( łac. voluntas wola, velle chcieć) – postulowana cecha świadomości , dzięki której miałoby się wybór, jakie działania podjąć. Zagadnienie wolnej woli jest jednym z odwiecznych pytań, będących m.in. częścią etyki oraz teorii bytu . Pogląd, że ludzie nie mają możliwości wyboru przy podejmowaniu decyzji to determinizmem , a pogląd, że ludzie mają wolną wolę to indeterminizm (inaczej woluntaryzm). Według pozytywizmu logicznego istnienie wolnej woli jest względne.

Argumenty przeciw istnieniu wolnej woli

Uproszczony schemat najważniejszych filozoficznych stanowisk odnośnie do wolnej woli.

Fizyka

Podstawowy argument przeciw istnieniu wolnej woli:

• Wszystko co się dzieje jest warunkowane prawami fizyki , więc istnieje tylko jedna opcja potoczenia się przyszłości − taka, że prawa fizyki zostaną spełnione. Także ludzki umysł przy podejmowaniu decyzji podlega tym prawom. Jako, że istnieje tylko jedna opcja potoczenia się przyszłości, a każdy wybór z definicji jest z kilku możliwości, to nie istnieje żadna sposobność wyboru przy podejmowaniu decyzji, w tym i wolna wola. Pogląd, że znając prawa fizyki i stan wszechświata można poznać całą przyszłość został sformułowany przez francuskiego matematyka Pierre'a Laplace'a , a wcześniej był on podnoszony przez stoików . Jednak to stanowisko nie uwzględnia zasady nieoznaczoności , ale i ona nie świadczy za istnieniem wolnej woli - według niej wszystko dzieje się losowo, a nie na skutek świadomych decyzji.

Neurologia

Neurologia także dostarcza argumentów przeciw realności wolnej woli:

• Jeśli świadomość jest efektem pracy mózgu , to nie może być siłą sprawczą jego decyzji (niektóre decyzje mózg podejmuje nawet kilka sekund przed ich uświadomieniem).

W ujęciu memetycznym argument świadczący o braku wolnej woli sformułowane zostały przez Susan Blackmore :

• Ludzkie działania są tylko ekspresją memów , a wszelkie decyzje zapadają wcześniej, zanim je sobie człowiek uświadomi. Podejmowane działania służą "interesom" memów, a nie jednostek ludzkich, przy czym ja jest tylko mempleksem pozwalającym odczuwać złudnie istnienie wolnej woli. Wszystkie działania ludzi służą replikowaniu się memów należących przede wszystkim do tego mempleksu.

Złudzenie istnienia wolnej woli jest tak tłumaczone:

• Każdy świadoma decyzja człowieka jest efektem jego przekonań (będących efektem istnienia układu połączeń w korze mózgowej ) oraz chwilowych namiętności (będących efektem istnienia hormonów i neuroprzekaźników ). Jeśli podczas podejmowania decyzji człowiek dysponuje silnymi przekonaniami, które ukształtowały dostateczne mechanizmy obronne , wówczas może postąpić wbrew naturalnym tendencjom, jak gniew czy lenistwo . Jeżeli przekonania są słabe (tj. nie towarzyszą im alternatywne szlaki nerwowe), człowiek zaczyna własnym umysłem bronić naturalnej reakcji − jeżeli w ogóle jakieś zawahanie się pojawi. Złudzenie posiadania wolnej woli powstaje dzięki korze ciemieniowej^[1].

Argumenty za istnieniem wolnej woli

Mechanika kwantowa

Przeciw możliwości przewidzenia przyszłości świadczy zasada nieoznaczoności , stwierdzająca, że w przypadku cząstek elementarnych , nie można ze względu na ich naturę ustalić dokładnie ich położenia i pędu . Ma to oznaczać, że cząstki elementarne zachowują się "jak chcą", a ich zachowanie można przewidzieć tylko z pewnym prawdopodobieństwem , a skoro one mają coś w rodzaju "własnej wolnej woli", to przekłada się to na obiekty makroskopowe, które są z nich zbudowane.

Jednak świadczy to tylko o losowym zachowaniu się wszystkich obiektów we wszechświecie wynikającym z jego natury, a nie autonomii ludzkiego umysłu.

Poza tym pojedyncza cząstka jest nieprzewidywalna, ale w dużych skupiskach te drobne "nieprzewidywalności" się statystycznie wyrównują, i dlatego "wolna wola" cząstek nie przekłada się na taką samą "wolność" jakichkolwiek obiektów makroskopowych. Jednak aktualny stan wiedzy na temat cząstek elementarnych nie daje informacji o o tym, w jakim stopniu są one ściśle zdeterminowane, a w jakim stopniu są "wolne" i jak to się przekłada na obiekty makroskopowe.

Chrześcijaństwo

Z zarzutem determinizmu spotkał się Augustyn z Hippony , w swej koncepcji predestynacji oraz roli łaski w przezwyciężaniu dziedzictwa grzechu pierworodnego w kontrowersji pelagianskiej . Na zarzuty te odpowiedział w traktatach O przeznaczeniu świętych (De praedestinatione sanctorum)^[2] oraz Dar wytrwania (De dono perseverantiae)^[3][4].

Tomasz z Akwinu uważał, że Bóg celowo tak urządził świat, aby dać wolną wolę człowiekowi. Pociąga to za sobą wniosek, że Bóg do końca nie zna przyszłości, a nie jest wszechwiedzący, tylko zna przyszłość świata w ogólnym zarysie - ma "plan Boży". Co do szczegółowych żywotów poszczególnych ludzi Bóg zostawił celowo pewien margines wolności i przypadkowości. Wolna wola jest w tym systemie darem od Boga, który człowiek może spożytkować dobrze albo źle. Wolna wola spożytkowana w dobrym kierunku, to wybór takiego działania, które jest zgodne z ogólnym "planem Bożym" dla świata. Zły wybór nie zmienia "planu Bożego" na dłuższą metę, ale spowalnia i utrudnia jego wprowadzanie, a osobie dokonującej złego wyboru zagraża jej zbawieniu. Wolna wola jest też w tym systemie możliwością wyboru rozmaitych działań dobrych, gdyż ludzie mają często wybór kilku różnych działań zgodnych z ogólnym "planem Bożym". Obojętne, co w takiej sytuacji wybiorą, będą uczestniczyć w "dziele Bożym", ich decyzja więc nie zmienia tego planu, a dopomoże w jego osiągnięciu. Poglądy Tomasza z Akwinu są zgodne z doktryną Kościoła katolickiego w tym względzie.

Istnieniem wolnej woli zajmował się także w XVI w. Jan Kalwin .

Inną kwestią jest integracja Boga w działania człowieka. Według doktryny Kościoła katolickiego działanie Boga nie może być sprzeczne z ludzką naturą, więc Bóg jest wszechmocny z wyjątkiem sytuacji narzucania swojej woli człowiekowi. Natomiast ta relacja między Bogiem i człowiekiem ma charakter relacji między wolnymi osobami, zatem narzucanie przez Boga swojej woli nie może być zgodne z jego naturą. Taką wizję relacji Boga z człowiekiem opisywali Jan Paweł II i Benedykt XVI (np. w encyklice " Deus caritas est ").

Kwestia praktyczności

Przyjęcie pełnego determinizmu w wielu sytuacjach uniemożliwia stworzenie jakiejkolwiek etyki . Np. jeśli ktokolwiek miałby odpowiadać za swoje czyny, powinna istnieć możliwość, że świadomie mógł postąpić inaczej. Jeśli by nie mógł - czyli nie miał wolnej woli - to nie można go też zasadnie karać. Rozumowanie to pochodzi od Williama Jamesa , twórcy pragmatyzmu .

Poglądy pozytywistów logicznych

Stanowisko pozytywistów logicznych w tej sprawie sprowadza się do tego, że pytanie o to, czy człowiek ma wolną wolę, czy nie, jest błędnie postawionym pytaniem.

Wolna wola z punktu widzenia ludzkiej psychiki jest stanem emocjonalnym, odczuciem, że na ogół można podejmować wolne decyzje. Każdy, kto ma takie wrażenie, jest w psychologicznym sensie tego słowa wolny i na tym kończy się dyskusja.

Z zewnętrznego punktu widzenia, pojęcie wolnej woli nie ma sensu. Nie można wolnej woli odnosić do przyrody – jedyne, co można powiedzieć o świecie zewnętrznym, to czy ma on charakter probabilistyczny czy ściśle przyczynowy, czyli są wszystkie w ścisłym łańcuchu przyczyn i skutków.

Zobacz też

• O wolnej woli − traktat Augustyna z Hipppony (354-430).

Przypisy