Wojna domowa w Grecji
Mapa Grecji
Data	1946 – 1949
Miejsce	Grecja
Wynik	zwycięstwo sił rządowych
Terytorium	Grecja
Strony konfliktu Armia Narodowa Grecji [1] (siły rojalistyczne), Wielka Brytania , USA Demokratyczne Wojsko Grecji (DSE) (greccy komuniści, radykalni republikanie) Dowódcy Aleksandros Papagos Thrasyvoulos Tsakalotos Markos Wafiadis Nikos Zachariadis Siły 180 000 (wojsko i policja, łącznie) 35 000 (maksymalny stan oddziałów, 1948 r.) Straty 16 753 zabitych 40 398 rannych 6 986 zaginionych [2] 25 000 zabitych [3]

Wojna domowa w Grecji, (( gr. ) ο Eλληνικός Eμφύλιος Πόλεμος) – walki prowadzone od grudnia 1944 roku do stycznia 1945 roku (pierwsza faza) oraz w latach 1946–1949 (druga faza) na terenie Grecji pomiędzy prawicowymi siłami popierającymi rząd i monarchę , wspieranymi militarnie i logistycznie przez Wielką Brytanię oraz Stany Zjednoczone , a komunistycznymi siłami DSE (gr. ΔΣΕ, Dimokratikos Stratos Ellados - Demokratyczne Wojsko Grecji ^[4]), wywodzącymi się spośród części kombatantów lewicowego ruchu oporu EAM-ELAS (gr. ΕΑΜ – ΕΛΑΣ)^[5][6], jednak znacznie mniej od nich licznymi. Komunistów z DSE popierali lewicowi macedońscy partyzanci z Frontu Wyzwolenia z greckiej prowincji Macedonia .

Geneza konfliktu

Konflikt zwolenników republiki ze zwolennikami monarchii sięgał korzeniami 1915 r., kiedy to państwo podzieliło się nawet na dwie części. W okresie międzywojennym parlament także ogłaszał republikę. Z kolei w 1936 r. król Jerzy II poparł wojskowy zamach stanu, rozwiązując parlament. W trakcie II wojny światowej sporną kwestią obu frakcji politycznych stało się podejście do okupacji niemieckiej , czyli okresu od 1941 roku. Działał wtedy rząd kolaboracyjny , a śmierć głodowa stała się udziałem 300 tysięcy obywateli Grecji^[7]. Do sytuacji tej przyczyniła się walnie także brytyjska blokada morska, uniemożliwiająca tradycyjny i niezbędny Grekom duży import żywności. W efekcie głodu i hiperinflacji nastąpił szybki rozwój partyzantki, zwłaszcza jej lewicowej formacji ELAS i z dużym wpływem komunistów . Jednak celem ELAS było wyzwolenie kraju spod okupacji oraz zapewnienie ojczyźnie suwerenności, w ustrojowej formie republiki, z przywróceniem jej obywatelom ogólnego poczucia bezpieczeństwa i sprawiedliwości społecznej , a nie wprowadzenie ustroju komunistycznego^[8][9].

Po opuszczeniu Grecji przez okupacyjną armię niemiecką, zgodnie z podziałem stref wpływów pomiędzy ZSRR a Wielką Brytanią^[10] i w myśl uzgodnień, przyjętych w trakcie konferencji w Libanie i we Włoszech, odbywanych z udziałem głównych ugrupowaniami partyzanckich, 12 października 1944 do Grecji wkroczyły oddziały brytyjskie pod dowództwem generała Rolanda Scubie . Powołany rząd koalicyjny pod przewodnictwem Jeoriosa Papandreu nie utrzymał się, ministrowie związani z EAM wystąpili z niego, po żądaniach generała Scubiego dotyczących rozbrojenia oddziałów ELAS. Lewica sprzeciwiała się rozbrojeniu swoich oddziałów bez jednoczesnego rozbrojenia sił militarnych rojalistów (EDES) oraz formacji kolaboracyjnych^[11].

Utrzymanie rządu koalicyjnego oraz uniknięcie wojny domowej, od początku nie leżało w planach obozu królewskiego i Brytyjczyków.^[12]. Jeszcze w 12 grudnia 1945 można było zapobiec dalszym starciom w Atenach. W trakcie tajnych negocjacji, partyzanci ELAS zaakceptowali wtedy wszystkie brytyjskie warunki, w zamian za wycofanie z miasta skrajnie antykomunistycznej 3 Brygady Górskiej. Brytyjczycy odmówili ^[13]. Eskalację walk ułatawiała Brytyjczykom i rojalistom także partia komunistyczna, uprawiając konfrontacyjną propagandę.

Pierwszy etap walk, tzw. "Dekemvriana"

Rozpad rządu, próba rozbrojenia ELAS, ale bez jednoczesnego rozbrojenia także sił prawicy i byłych kolaborantów ^[14], powszechnie wyrażane w wielkich demonstracjach żądania kar dla kolaborantów, ale także skrajnie napastliwa propaganda, prowadzona przez KPG, stały się przyczyną zamieszek w Atenach . W ich trakcie, 3 i 4 grudnia 1944, w następstwie kilkakrotnego zmasakrowania cywilnych demonstracji przez siły porządkowe, złożone wyłącznie z byłych kolaborantów , doszło też do pierwszych starć sił zbrojnych stron. Z chaotycznych, ale nie sprzecznych relacji stron wynika, że następnie duże zgrupowanie partyzantów ELAS starło się z Batalionami Bezpieczeństwa ^[15], złożonymi ze skrajnie prawicowych, byłych żołnierzy hitlerowskich , jednak protegowanymi już przez Brytyjczyków. Oddziały kolaboracjonistów zostały niezwłocznie wsparte przez (nieliczne wtedy) wojsko królewskie i przez armię brytyjską. W dniach 4 i 5 grudnia wielokrotnie rozgłoszono w Atenach rozkaz brytyjskiego naczelnego dowództwa, rozbrojenia lub rozbicia wszystkich sił ELAS w Attyce^[16]. W telegramie do generała Scobiego W. Churchill zalecił: Proszę nie wahać się traktować Ateny jak zbuntowane miasto wroga^[17]. 7 grudnia ateńskie zgrupowanie ELAS uzyskało zgodę EAM i niezwłocznie podjęło próbę opanowania całej stolicy. Tym niemniej, pierwsze poważniejsze starcie z Brytyjczykami miało miejsce dopiero 12 grudnia. Toczyły się jeszcze wtedy tajne negocjacje między brytyjskim dowódcą w Grecji, a ELAS. Ściągając wojska z Włoch, około 18 grudnia Brytyjczycy opanowali sytuację, dysponując już wtedy w całej Grecji łącznie 75 tysiącami swych żołnierzy. Dopiero po 35 dniach walk, toczonych z udziałem brygad brytyjskich komandosów, regimentu czołgów, marynarki wojennej i lotnictwa bombowego Wielkiej Brytanii, ale także po negocjacjach toczonych z udziałem premiera Grecji , premiera Wielkiej Brytanii , przywódców Kościoła Greckiego oraz dowódców partyzanckich, bojownicy ELAS, jako strona pokonana, opuścili stolicę.
W trakcie wydarzeń "dekemvriana" Obie strony dokonywały egzekucji. W szczególności, w dzielnicach kontrolowanych przez partyzantów, przeprowadzono wiele "sądów ludowych" oraz rozstrzelano nawet bez takiego sądu liczne osoby, oskarżane, czasem niesłusznie, o kolaborację z okupantem ^[18].

W ostatniej fazie walk, partyzanci osłaniający odwrót oddziałów, a także partyzanci w innych miejscach Grecji, pobrali licznych, prominentnych zakładników. Wg niektórych źródeł, chronili w ten sposób życie swych towarzyszy, wziętych do brytyjskiej niewoli, w trakcie walk. Kilku autorów przedstawia opinię, że część tych zakładników została następnie stracona, co poddawane jest w wątpliwość ^[19]. W trakcie walk ateńskich, Stany Zjednoczone zachowały postawę neutralną, przekazując stronie brytyjskiej swą dezaprobatę^[20].

Porozumienie z Warkizy

W uzdrowisku Warkiza koło Aten 12 lutego 1945 r. podpisano kontrowersyjne i w dużej części niezrealizowane przez obie strony porozumienie, rozwiązujące wszystkie oddziały partyzanckie i paramilitarne stron. Przewidziano abolicję dla obu stron. Uzgodniono też przeprowadzenie referendum o losach monarchii, a dopiero następnie powszechnych wyborów parlamentarnych, pod kontrolą międzynarodową. Państwo gwarantować miało wolności obywatelskie i związkowe, znosząc prawa, które dotychczas ograniczały je. Nastąpiła wymiana jeńców i zwolnienie zakładników. Ustalono, że państwo greckie, w drodze normalnego poboru, od nowa utworzy siły zbrojne i policję, w szczególności przyjmując licznych oficerów, wskazanych przez ugrupowania Ruchu Oporu (w tym głównie ELAS i EDES). Zgodzono się co do potrzeby ukarania wybitnych kolaborantów i zbrodniarzy hitlerowskich oraz wyłączono z abolicji zwykłe przestępstwa kryminalne^[21]

Porozumienie nie mogło wejść w życie, gdyż nie wszystkie oddziały partyzanckie zostały rozwiązane. M.in. ze strony ELAS zbuntował się, z niewielkim oddziałem, założyciel i jeden z trzech głównych dowódców ELAS, Aris Veluchiotis. Został za to potępiony przez KPG, a następnie, w czerwcu 1945 r. także wydalony partii i jednocześnie zdradzony i zgładzony ^[22]. Ze strony monarchistycznego ruchu partyzanckiego EDES w dalszym ciągu pozostawały uzbrojone i współpracowały z policją doborowe oddziały, w tym oddział, który dokonał osaczenia Velouchiotisa. Podjęły działalność bojówki, skrytobójczo mordujące zwolenników EAM/ELAS. Znaczna część broni rozchodzących się do domów partyzantów ELAS została przez nich ukryta, a nie zdana policji. Wobec partyzantów lewicy nie wprowadzono w życie obiecanej abolicji. Akcje zbrojne partyzantów ELAS z okresu okupacji, jeśli nie zostały każdorazowo zlecone przez zjednoczone dowództwo aliantów, zdominowane przez monarchistów sądy kwalifikowały jako "pospolite przestępstwa kryminalne" i jako takie nieobjęte układem z Warkizy^[23]. Za zwykłe działanie kryminalne sądy uznawały też udział walkach "Dekemvriana" (dowódcą owego zgrupowania ELAS był Aris Velouchiotis). Poborem do nowego wojska i policji objęto w pierwszej kolejności byłych greckich hitlerowców^[24]. Podczas gdy wszystkich tych oficerów, których w myśl umowy wytypował ELAS, pozostawiono bez przydziału do jednostek, większość z nich następnie także internowano lub więziono. Wybory powszechne przeprowadzono dopiero 31 marca 1946, czyli już po długotrwałej fali represji. Referendum ustrojowe przeprowadzono jeszcze po kolejnych 5 miesiącach represji. Działalność kolejnych rządów Grecji była w tym okresie ściśle nadzorowana przez Wielką Brytanię, dążącą do restauracji monarchii. Toteż już 10 kwietnia odwołano nawet greckiego premiera Nikolaosa Plastirasa, zwolennika pojednania pomiędzy lewicą i prawicą, zaraz po jego sprzeciwie wobec masowej promocji byłych hitlerowców^[25].

• Odrębne hasło: Bataliony Bezpieczeństwa - powojenne losy formacji

Represje wobec byłych uczestników ruchu oporu ELAS

Wg źródeł lewicy, pomiędzy 12 lutego 1945 (umowa z Warkizy) a 31 marca 1946 (data pierwszych wyborów powszechnych) w kraju działało już także 166 grup antykomunistycznych, o charakterze bojówkarskim. Tylko w tym okresie przeciw domniemanym komunistom doszło do do 1289 mordów^[26], 6671 zranień, 31 632 przypadków tortur, 84 931 aresztowań, 165 gwałtów i 18 767 rabunków oraz skazano na wyroki więzienia ponad 30 tysięcy osób, podejrzanych o sprzyjanie EAM. Zniszczono 767 biur i punktów informacji wyborczej EAM^[27][28]. Urzędnicy Ministerstwa Obrony Narodowej bywali jednocześnie organizatorami oddziałów terrorystycznych^[29]. Od wyzwolenia, do 31 marca 1946 r. wyznaczane przez Brytyjczyków rządy zmieniały się przeciętnie co 2-3 miesiące, co nie sprzyjało stabilizacji. Wojsko i policja zostały opanowane przez niejawną, skrajnie prawicową " Organizację X ". Najgorzej wyglądała sytuacja w południowej części półwyspu Peloponez. Prawicowi terroryści, a nie organy państwowe, sprawowali tam rzeczywistą władzę wykonawczą, na obszarach całych województw, bezkarnie mordując nawet urzędników państwowych. Bandyci-terroryści, oficjalnie poszukiwani listami gończymi, jeśli zostali ujęci przez lokalne siły porządkowe lub przez Brytyjczyków, przekazywani byli do Aten, tam jednak szybko odzyskiwali wolność. ^[30].

Oficjalne, sądowne represje wobec lewicy przygasły w grudniu 1945 roku, gdy decyzją Brytyjczyków władzę objął centrowy rząd Sofoulisa^[31]. Ograniczono wtedy ściganie i zmieniono definicje przestępstw, popełnionych w trakcie II Wojny Światowej, przeciw formacjom wojskowym okupantów oraz personelowi kolaboracyjnej administracji .

Wojna domowa

KKE zbojkotowała przeprowadzone w atmosferze terroru wybory parlamentarne i nie uznała wyłonionego w nich prawicowego, monarchistycznego rządu, popieranego przez Wielką Brytanię. Krok ten uznawany jest dziś za największy błąd KC KPG. Analizując spisy wyborców i poważny zasięg bojkotu niektórzy historycy greccy wskazują, że gdyby nie bojkot, wiosną 1946 roku zapewne doszłoby do sformowania koalicyjnego rządu centro-lewicy ^[32]. Następnie KKE zbojkotowała też referendum o formie ustrojowej państwa (monarchia czy republika ?).

Ostatnia faza konfliktu, określana jako właściwa wojna domowa, rozegrała się w latach 1946–1949. Część spośród kombatantów lewicowego ruchu oporu wykorzystano do sformowania ideowego, komunistycznego wojska DSE. ( gr. Dimokratikos Stratos Ellados – Demokratyczna Armia Grecji)^[33] następnie, stopniowo, przyjmującego za główny cel przekształcenie Grecji w państwo komunistyczne oraz przyłączenie jej do strefy wpływów ZSRR . Organy Komunistycznej Partii Grecji (KKE) uzyskały, pod takimi warunkami, logistyczne wsparcie krajów pozostających po 1945 roku pod wpływem ZSRR ( Albanii , Jugosławii , Bułgarii ). Wobec sukcesów komunistycznych partyzantów dotychczas neutralne Stany Zjednoczone, realizując wytyczne doktryny Trumana , od roku 1947 udzieliły rządowi Grecji decydującej pomocy ekonomicznej, od 1948 roku angażując się także militarnie. ZSRR i pozostałe państwa komunistyczne nigdy nie uznały formalnie "rządu z gór", utworzonego przez kierownictwo KKE. Fakt udzielania DSE pomocy wojskowej przez kraje komunistyczne, nie tylko te sąsiadujące z Grecją, utrzymywany był w tajemnicy. Od grudnia 1948 r. wykorzystywano także statki Polskiej Marynarki Handlowej, a dostarczane tą drogą materiały wojenne musiały nosić cechy produkcji niemieckiej (III Rzeszy) lub byłych aliantów zachodnich^[34]. Komuniści mieli problemy z niewystarczającym wyposażeniem oraz zbyt niskim poziomem pomocy zewnętrznej, zwłaszcza od 1948 r., gdy doszło do sporu Tito – Stalin . W jego następstwie, najbliższy i dotychczas najwierniejszy partner Greków - Jugosławia - całkowicie wycofał się z pomocy dla partyzantów oraz zamknął dla nich swe granice. Błędem komunistów okazało się zamknięcie szeregów DSE przed większością nie-komunistycznych oficerów zawodowych, uprzednio licznie wspierających Ludowe Wojsko Wyzwoleńcze (ELAS)^[35]. Wskutek przymusowego przesiedlenia około 800 tysięcy ludności^[36] prowincji do większych miast komuniści mieli też problem z pozyskiwaniem rekrutów. Podobnie jak strona rządowa, partyzanci przystąpili wtedy do poboru przymusowego.

W trzyletniej wojnie domowej największymi starciami okazały się boje o masyw górski Grammos. W pierwszej z tych bitew, wojska rządowe użyły 80 000 żołnierzy, 136 dział, 50 samolotów którym DSE przeciwstawiło, w początkowej fazie operacji tylko 5.500 partyzantów, a w końcowej fazie 11 000 (mężczyzn oraz kobiet, łącznie).^[37]. Walki toczyły się od 16 czerwca do 21 sierpnia 1948. Tego dnia siły DSE brawurowo przełamały pierścień wojsk rządowych, przebijając się w kierunku wschodnim, do także uprzednio umocnionego masywu góry Vitsi. Wyczerpane oddziały rządowe nie były już zdolne do pościgu. Bitwa ta uważana jest za jedną z najciekawszych taktycznie operacji DSE. O sukcesie partyzantów przesądziło znakomite wykorzystanie atutów bardzo trudnego, górskiego terenu.

W sierpniu 1948 r. pierwszego dwódcę DSE, Markosa Wafiadisa , zastąpił na tym stanowisku I sekretarz KC KPG Nikos Zachariadis. Do powstającego wtedy "rządu z gór" powołano wyłącznie komunistów, co pozostała lewica przyjęła z przykrym zdziwieniem. Gdyż aż do tego momentu partyzantów uważano raczej za niepokornych buntowników, walczących o wolność i pełne prawa obywatelskie, niż za ideowych komunistów. Nowy dowódca naczelny okazał się zwolennikiem operacji typu frontowego, nie zaś dalszej wojny partyzanckiej. Taka zmiana taktyki skutkowała krwawymi klęskami partyzantów, uzbrojonych znacznie słabiej, niż wojska rządowe, pozbawionych lotnictwa, sprawnego transportu, bardzo słabo wyposażonych w ciężką broń, pozbawionych zawodowych oficerów, tym niemniej porywających się na ważne ośrodki miejskie. Walkę partyzancką także utrudniono, gdyż rządowe lotnictwo wypaliło szatę leśną, na rozległych obszarach kraju. W końcowym okresie walk, w 1949 roku, strona rządowa użyła przeciwko partyzanckim zgrupowaniom 341 sztuk bomb napalmowych, produkcji USA.

Najbardziej tragicznie powstanie skończyło się na półwyspie Peloponez. W okresie od lutego do kwietnia 1949 r. 3 Dywizja DSE, odcięta od źródeł zaopatrzenia, została tam całkowicie unicestwiona.

Następnie, w sierpniu 1949, wojska rządowe pokonały DSE w drugiej bitwie o góry Vitsi (10-16 sierpnia) i Grammos (toczonej od 25 sierpnia). Armia rządowa użyła w tej bitwie 180 tysięcy żołnierzy, 150 dział, 200 transporterów opancerzonych oraz czołgów, 80 samolotów ^[38]. Uczestniczyli doradcy z USA. Wśród pilotów, także mogli znajdować się Amerykanie, co stwierdzono w przypadku jedynego, uprzednio strąconego samolotu. Wg źródeł KPG, istniała już wtedy 50-krotna przewaga siły ognia na korzyść strony rządowej. Po tej bitwie, partyzanci trwale wycofali się do Albanii, a stamtąd na emigrację. Broń przemówiła po raz ostatni rankiem, 30 sierpnia 1949 r.

• Emigracja polityczna rodzin partyzantów oraz późniejsza normalizacja tej sytuacji przedstawione są w odrębnym haśle o DSE

Grecja po wojnie domowej

Ostateczne zwycięstwo sił monarchistycznych, wspieranych przez część krajów zachodnich, umożliwiło wstąpienie Grecji w struktury NATO . Zastraszenie społeczeństwa i pogrążenie go w apatii skutkowało też skupieniem rzeczywistej władzy głównie w rękach osób wojskowych i ich zwolenników, a często także byłych greckich kolaborantów hitlerowskich, takich jak np. pułkownik Georgios Papadopoulos , późniejszy organizator puczu w 1976 roku. Także po zakończeniu działań wojennych nie ustawały prześladowania administracyjne, a nawet skrytobójstwa osób podejrzewanych o lewicowe poglądy. Działacze lewicy narażeni byli na ataki prawicowych bojówek oraz popełniano przeciw nim zbrodnie sądowe. Zdarzały się też zabójstwa parlamentarzystów lewicy, dokonywane nawet na forum publicznym^[39] i nawet bez cienia wątpliwości co do ich politycznej inspiracji^[40]. Po krótkim okresie liberalizacji, lecz wciąż tylko pozorów demokracji, z połowy lat 60., nastąpił wojskowy zamach stanu "czarnych pułkowników" , dokonany już w roku 1967^[41].

Jesień 1974 roku to początek wprowadzania rzeczywistej demokracji. Grecja ostatecznie stała się republiką. Cofnięto zakaz działalności partii komunistycznych. Zwolniono więźniów politycznych i rozpoczęto wydawanie zezwoleń przyjazdu emigrantom politycznym i ich rodzinom, w tym także byłym bojownikom DSE. Automatycznie przywrócono obywatelstwo greckie tym wychodźcom, którzy zostali pozbawieni go przez juntę oraz zapoczątkowano proces przyznawania obywatelstwa mieszanym rodzinom wychodźców z okresu wojny domowej. Rodzinę królewską pozbawiono jej rozległych nieruchomości. Potwierdził to następnie Europejski Trybunał Praw Człowieka, nakazując wypłacenie zadośćuczynienia, jednak bez związku z wartością nieruchomości.^[42]. W szczególności dawny pałac i park królewski w Tatoi dziś wchodzą w skład Parku Narodowego Góry Parnitha , a dwie, rozległe posiadłości miejskie króla i królowej, w Atenach, obecnie stanowią parki miejskie, w dzielnicach Nowa Filadelfia i Aghoi Anargiroi. Założyciel i pierwszy dowódca DSE Markos Wafiadis, od 1989 r. dwukrotnie pełnił jeszcze godność posła do parlamentu Republiki Grecji, z ramienia partii socjalistycznej. Ostatni z "czarnych pułkowników" zmarł w roku 2010, odbywając karę dożywotniego więzienia w Korydallos , czyli podobnie, jak wcześniej jego koledzy z celi. ^[43]. Żołnierze wszystkich formacji Ruchu Oporu oraz obu stron wojny domowej 1946-1949 korzystają z praw kombatanckich^[44], a określenie "Grecka Wojna Domowa", w języku greckim, należy teraz pisać z dużych liter.

Zobacz też

• KKE
• Markos Wafiadis
• Jeorios Papandreu (ojciec)
• Aleksandros Papagos
• Wojna zastępcza

Przypisy

Bibliografia

Linki zewnętrzne

• galeria fotografii z książki - wspomnienia o DSE, wyd. przez KPG [4]
• referencje do wydarzeń lat 1944-49, gr. : [5] (autorstwo: lewica, KPG)
• opracowanie o wojnie domowej, autorstwa wojskowych z USA, lata 1945-49. [6]
• Opis historii Grecji w okresie okupacji niemieckiej