Łan ( łac. laneus, cs. lán, niem. Lahn lub Hube, w dialekcie szwabskim również hueb, huebm, hufe) - dawna jednostka podziału pól wspólnoty w średniowiecznej Europie Zachodniej. Jednostka ta służyła pomiarom powierzchni i długości ziemi przeznaczonej pod zasiewy, zgodnie z przywilejem nadanym osadnikowi przez głowę panującą z przeznaczeniem do uprawy. W Polsce i w Czechach od XIII wieku była to jednostka miernicza dla określania rozmiarów podstawy uposażenia chłopa osadzonego na wsi na prawie niemieckim .

Podobnie jak czeski lán polski łan wywodzi się od wyrazu Lehen występującego w języku staro-wysoko niemieckim oznaczającego pierwotnie lenno ( dzierżawę ziemi). Obszar 1 łana odpowiadał powierzchni średniej wielkości chłopskiego gospodarstwa feudalnego . Łan dzielił się na zagony, te z kolei na skiby.

Łan w Królestwie Polskim

Od XIII wieku najbardziej rozpowszechnione w Rzeczpospolitej były^[1]:

• łan flamandzki ≈ 16,7 do 17,5 ha
• łan frankoński ≈ 22,6 do 25,8 ha

Łan mniejszy

Łan mniejszy, chełmiński , nazywany też włóką :

1 łan = 30 morg ≈ 17,955 hektara

Morga chełmińska (lub mórg chełmiński), określona w 1233 r. przez Krzyżaków w przywileju chełmińskim, uznana konstytucją (ustawą według współczesnej nomenklatury) sejmu konwokacyjnego 1764 r. za miarę generalną w I Rzeczypospolitej, miała wielkość 0,5985 ha. W roku 1818 (z mocą od 1 stycznia 1819 r.) w Królestwie tzw. Kongresowym zmniejszono wielkość morgi (w przeliczeniu do 0,5598 ha) i wprowadzono jako jedną z urzędowych miar nowopolskich. Wtedy też przyjęło się określenie dla wielkości miar obowiązujących w I Rzeczypospolitej - "miary staropolskie".

Należy pamiętać podając przeliczniki, że morga chełmińska inną wielkość miała w wiekach od XIII do początków XIX, zaś inną w XIX i to tylko w Królestwie Kongresowym, tym bardziej, że powszechnie kojarzy się dzisiaj morgę wyłącznie z powierzchnią ok. 0,56 ha.

Tak więc:

włóka chełmińska (staropolska) = 30 morg = 17,955 ha (do 1818 r.)

włóka "nowopolska" od 1819 roku = 30 morg = 16,7961 ha

Dodatkowo należy wspomnieć, że w XIX w. w zaborze pruskim określano powierzchnię gruntów w morgach pruskich, zaś w zaborze austriackim w morgach austriackich. Obie te miary były różne od morgi chełmińskiej (zarówno jako "staropolskiej" jak "nowopolskiej").

Łan większy

Łan większy, frankoński, królewski, staropolski :

1 łan = 48 morg ≈ 24,2 hektara

• Łan królewski = 3 włóki = 90 mórg = 270 sznurów = 2700 prętów większych kw. = 27 000 pólek = 1 516 750 łokci kwadratowych = 2 700 000 pręcików kw. = 53,865 ha

Miary wielkości łana na ziemiach polskich

Miary w Piotrkowie w latach 80. XVIII wieku

• 1 łan = 30 morg geometrycznych;
• 1 morga geometryczna = 30 zagonów geometrycznych;
• 1 zagon geometryczny = 1000 stóp geometrycznych;
• 1 stopa geometryczna = ¾ łokcia

• 1 łan = 900000 stóp kwadratowych;
• 1 morga kwadratowa = 300 prętów kwadratowych;
• 1 pręt kwadratowy = 56 ¼ łokcia;

System morgi dolnoaustriackiej

Łan w Królestwie Czeskim 1268 - 1756

Łan to również historyczna jednostka miary długości i powierzchni występująca w Królestwie Czeskim w latach 1268 do 1756 , w tym okresie 1 lán dzielił się na :

Miary powierzchni

Miary długości

• 1 lán = 7471,8 m

Łan (huba) w Królestwie Niemieckim

Łan (hoeve) w Królestwie Holandii

W Królestwie Holandii historyczna jednostka pomiaru powierzchni do roku 1796 .

• 1 łan hoeve = 16,2 morg = 14 ha

Miejscowości w Polsce z członem Łan i Huby

Wielki Łan , Łan (województwo lubelskie) , Średni Łan , Łany (województwo dolnośląskie) , Łany , Łany Małe , Łany Wielkie , Łany Średnie , Huby

Zobacz też

• piechota łanowa
• wieś leśno-łanowa
• Systemy miar stosowane na ziemiach polskich
• pozaukładowe jednostki miary
• układ SI

Przypisy