Ważki (Odonata) – rząd drapieżnych, starych ewolucyjnie
owadów
o
przeobrażeniu niezupełnym
, smukłym ciele, dużych
oczach złożonych
, krótkim tułowiu, silnie wydłużonym odwłoku i dwóch parach skrzydeł. W stanie spoczynku utrzymują skrzydła rozłożone na boki lub podniesione do góry. Tradycyjnie zaliczane są wraz z
jętkami
(Ephemeroptera) do grupy prymitywnych owadów pierwotnoskrzydłych (Paleoptera), których większość już wymarła. Są związane ze środowiskiem wodnym – larwy żyją w wodzie, a osobniki dorosłe (
imagines
) przebywają w pobliżu zbiorników z wodą stojącą lub płynącą. Ważki są bardzo dobrymi lotnikami. Latają szybko i bezgłośnie. U większości gatunków jest wyraźnie zaznaczony
dymorfizm płciowy
.
Na świecie znanych jest około 6000 współcześnie żyjących
gatunków
występujących na wszystkich kontynentach, z wyjątkiem
Antarktydy
, głównie w strefie tropikalnej i subtropikalnej, gdzie wykazują się największym zróżnicowaniem gatunków. W Europie stwierdzono występowanie około 130, a w Polsce 73 gatunków ważek.
Dział
entomologii
zajmujący się ważkami to
odonatologia
.
Charakterystyka
Wszystkie ważki mają zbliżony typ budowy. Są to owady przeważnie średniej lub dużej wielkości. Długość ich ciała waha się od 2 cm u australijskiej Nannodiplax rubra do 19 cm u środkowoamerykańskiej Megaloprepus caerulatus[2]:294. Rozpiętość skrzydeł ważek mieści się w przedziale 2–19 cm. Do największych współcześnie żyjących gatunków należy
hawajski
endemit
Anax strenuus
o rozpiętości skrzydeł do 19 cm oraz środkowoamerykański gatunek świtezianki o podobnych wymiarach.
Głowa
dobrze wykształcona i ruchliwa, z bardzo dużymi,
złożonymi oczami
(nawet 40 tys.
ommatidiów
) oraz trzema
przyoczkami
.
Czułki
mają bardzo krótkie, 3–7 członowe, szczecinkowate.
Aparat gębowy
typu gryzącego charakteryzuje się mocną konstrukcją. Tułów silnie rozwinięty, związane jest to m.in. z rozrośniętymi mięśniami poruszającymi dwoma parami niezależnych, przezroczystych (błoniastych) skrzydeł. Nogi kroczne, długie i smukłe. Posiadają dwie pary podobnych do siebie i bogato żyłkowanych skrzydeł, których nie są w stanie składać, jak inne owady, na grzbietowej części ciała pozostawiając je rozpostarte prostopadle do osi ciała lub uniesione do góry. Odwłok. ważek, zbudowany z 10 segmentów, jest długi i cienki (z kilkoma wyjątkami).
Dymorfizm płciowy
jest zaznaczony u większości gatunków w ubarwieniu oraz w budowie zewnętrznych przydatków płciowych. Samice są zwykle ubarwione mniej intensywnie. U samców, na drugim segmencie, znajduje się aparat kopulacyjny o złożonej budowie. U samic występuje
pokładełko
rzeczywiste służące do składania
jaj
. Składają je pod lub blisko wody, często na pływających bądź zanurzonych roślinach.
Żyją od sześciu miesięcy do siedmiu lat, z czego większość pod wodą, jako drapieżne larwy. Jako dorosłe, latające owady większe gatunki żyją do czterech miesięcy. U ważek, oprócz dymorfizmu płciowego, występuje również
dymorfizm wiekowy
, najbardziej widoczny w ubarwieniu, które zmienia się w trakcie dojrzewania osiągając największe nasilenie w okresie rozrodu, po czym blednie[2]:294.
†Cymatophlebia longialata z późnej jury – Bawaria
Są jednymi z najlepszych lotników wśród owadów. Potrafią latać we wszystkich kierunkach przekraczając prędkość 10 m/s. Jako jedne z niewielu zwierząt opanowały
lot wiszący
. Polują na latające
owady
(m.in.
komary
,
muchy
), chwytając je nogami – dlatego nogi są zaopatrzone w sztywne szczeciny. Są też w stanie przewidzieć tor lotu ofiary i lecą "na zbliżenie". Niektóre, najmniejsze gatunki polują chodząc po roślinach. W chwytaniu ofiar przez larwy podstawową rolę odgrywa przekształcony aparat gębowy typu gryzącego, zwany maską.
Ważki należą do najstarszych ewolucyjnie współcześnie żyjących owadów. Zaliczane do Protodonata formy podobne do współczesnych ważek są znane już z osadów
górnokarbońskich
(ok. 325 mln lat temu)[2]:293. Karbońskie praważki z rodzaju
Meganeura
i Meganeuropsis były największymi znanymi owadami o rozpiętości skrzydeł do odpowiednio 750 mm i 720 mm[2]:293. Najstarsi przedstawiciele rzędu Odonata, czyli właściwych ważek, znani są z dolnego
permu
(250 mln lat temu)[2]:293.
Systematyka
Dotychczas na świecie opisano ok. 6000 współcześnie żyjących gatunków ważek[3]. Ich
klasyfikacja biologiczna
opiera się głównie na analizie żyłkowania skrzydeł postaci dorosłych.
Filogeneza
Odonata nie została dotychczas poznana. Dla wielu gatunków brak opisów larw. Liczne badania molekularne z konieczności prowadzone są na niepełnej grupie reprezentantów poszczególnych
taksonów
.
Zestawienie skrzydeł ważek: Anisoptera (u góry) i Zygoptera
W oparciu o badania morfologiczne, współcześnie żyjące ważki dzielone są na podrzędy:
Poza tym, zależnie od ujęcia systematycznego, wyróżnia się 4–5 dalszych rzędów znanych tylko z materiałów kopalnych, wśród nich wymienia się Protodonata, Protoanisoptera, Protozygoptera i Archizygoptera[2]:293.
Wyróżniany czasem trzeci podrząd Anisozygoptera – obejmujący wymarłe ważki mezozoiczne oraz dwa żyjące współcześnie w
Azji
gatunki
żywych skamieniałości
z rodzaju
Epiophlebia
, o cechach pośrednich między równo- i różnoskrzydłymi – został uznany za
takson parafiletyczny
, a zaliczane do niego gatunki włączono do ważek różnoskrzydłych. Badania molekularne sugerują jednak, że Epiophlebia może być taksonem siostrzanym dla Anisoptera i Zygoptera[4].
Larwy obu grup (Anisoptera i Zygoptera) posiadają
skrzelotchawki
ukryte wewnątrz
odwłoka
(w jelicie tylnym – tzw. skrzela rektalne). U równoskrzydłych występują też trzy skrzelotchawki zewnętrzne, położone na końcu odwłoka w postaci trzech listków.
Odonatofauna Polski
W Polsce występują 73 gatunki[5][6]. Niektóre są objęte ochroną[7].
Ciekawostka
To jedne z niewielu owadów, u których postać dorosła może paść ofiarą postaci larwalnej. Dzieje się tak czasami podczas składania jaj przez samice do wody.
Zobacz też
Przypisy
- ↑
Odonata
w: Integrated Taxonomic Information System (
ang.
)
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Fauna Polski – charakterystyka i wykaz gatunków. Bogdanowicz W., Chudzicka E., Pilipiuk I. i Skibińska E. (red.). T. II. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2007. .
- ↑ John W. H. Trueman.
A brief history of the classification and nomenclature of Odonata
. „Zootaxa”. 1668, ss. 381–394 (2007) (
ang.
).
- ↑ Carle et al.
Evolution of Odonata, with Special Reference to Coenagrionoidea (Zygoptera) (pdf)
. „Arthropod Systematics & Phylogeny”. 66 (1), ss. 37-44 (2008) (
ang.
).
- ↑ Jacek Wendzonka.
Klucz do oznaczania dorosłych ważek (Odonata) Polski (pdf)
. „
Odonatrix
– Biuletyn Sekcji Odonatologicznej Polskiego Towarzystwa Entomologicznego”. 1 (Suplement) (czerwiec 2005).
ISSN
1733-8239
.
- ↑
Ważki (Odonata) Polski: Systematyka
. Strona internetowa Sekcji Odonatologicznej PTE. [dostęp 31 lipca 2010].
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (
Dz. U. z 2004 r. Nr 220, poz. 2237
).
Linki zewnętrzne
