Ilustracja do W matni przedstawiająca bójkę w pralni

Dzielnica Goutte d'Or , w której rozgrywa się akcja utworu

W matni (fr. L'assomoir) – siódma część cyklu Rougon-Macquartowie Emila Zoli, opublikowana w 1877, opowiadająca o życiu najniższych warstw społecznych w Paryżu epoki II Cesarstwa . Główną bohaterką utworu jest Gerwazyna Macquart.

Tytuł

Francuskie assomoir to wyraz wywodzący się ze slangu paryskich robotników, oznaczający tani lokal z alkoholem, mordownię. W powieści pojawia się plastyczny opis takiego miejsca (autentycznego lokalu w dzielnicy Goutte d'Or ), które odgrywa centralną rolę w życiu wielu bohaterów. Przy tłumaczeniu tytułu na język polski, wobec nieprzetłumaczalności słowa assomoir i jego gry słów z czasownikiem assommer (zdusić, zadręczyć, znużyć), stosowane były określenia odwołujące się do władzy alkoholu nad bohaterami powieści i podkreślające destrukcyjną rolę pijaństwa w ich życiu. W przekładach stosowana była forma W sidłach, W kleszczach, W pułapce, jednak najbardziej upowszechniła się nazwa W matni z wydania zbiorowego PIW. Na potrzeby powieści Zola przeprowadził szerokie badania na temat języka robotników paryskich i warunków ich życia, wprowadzając nie tylko do wypowiedzi bohaterów, ale i do narracji wiele wyrażeń typowych dla ulicznego slangu i z tego powodu całkowicie niedopuszczalnych w dotychczasowej literaturze.

J. Dubois wyróżnia siedem poziomów znaczeniowych słowa assommoir w powieści, ujawniających się w toku lektury. Wg niego assommoir czyli coś, co dusi, zadręcza nabrało u Zoli nowych znaczeń, odnoszących się zarówno do szerszej perspektywy społecznej, jak i mających ścisły związek z losami bohaterów powieści. Poziomy te to:

1. Szynk ojca Colombe, miejsce, w którym upijają się robotnicy z dzielnicy Goutte d'Or.
2. Każdy lokal z tanim alkoholem (znaczenie pierwotne słowa).
3. Alkohol - jako potencjalne zagrożenie społeczne.
4. Alkoholizm i wszystkie wynikłe z niego choroby.
5. Determinizm społeczny, w tym czynniki dziedziczone po przodkach.
6. Organizacja społeczeństwa, tworząca zamknięte grupy.
7. Prywatne lęki i koszmary bohaterów.^[1]

Okoliczności powstania utworu

Zainteresowanie Zoli tematem ubogich warstw społecznych miało wyraźne źródło w jego własnych doświadczeniach, zarówno z czasów wczesnego dzieciństwa w Prowansji (pierwowzorem młodej, zaczynającej wykonywanie zawodu prostytutki Nany była jego daleka kuzynka Anna Aubert^[2]), jak i późniejszych, związanych z życiem w Paryżu i bezskutecznym początkowo poszukiwaniem zajęcia^[3]. Podjęcie kwestii robotniczej wiązało się również z rosnącym zainteresowaniem tą warstwą społeczną przez pierwszych pisarzy-realistów II połowy XIX wieku, z których dziełami i ich wymową Zola jednak na ogół się nie zgadzał^[4]. W związku ze wszystkimi powyższymi czynnikami pisarz uważał, że jego cykl opisujący historię II Cesarstwa nie może obyć się bez powieści poświęconej robotnikom i informacja o planie stworzenia "powieści robotniczej" pojawia się we wszystkich szkicach Rougon-Macquartów^[5].

W trakcie pracy nad W matni Zola przestudiował książkę O alkoholizmie V. Magmana oraz wspomnienia wzbogaconego robotnika Denisa Poulota. Obydwie prace posłużyły jako źródło wiedzy pozwalającej na niezwykle dokładne odmalowanie środowisk robotniczych. Druga z nich była ważnym źródłem użytych w dziele argotyzmów, pierwsza pozwoliła na zawarcie w powieści opisu choroby i śmierci Coupeau^[6].

Pierwszy projekt powieści

Plan napisania "powieści robotniczej" uległ znaczącej konkretyzacji po dramatycznych wydarzeniach Komuny Paryskiej . Zola uznał wówczas, że poświęci tematyce pracowników najemnych dwie powieści, z których jedna ukaże ich degenerację pod wpływem środowiska, zaś druga zajmie się problemem robotniczych organizacji i strajków^[7]. Z tego okresu pochodzi szkic utworu, zakładający, iż pierwsza powieść będzie poświęcona wyłącznie robotnikom, bez wątków pobocznych, jej bohaterką będzie Gerwazyna Ledoux, zaś wśród ukazanych scen rodzajowych pojawią się: obraz pralni, szynku, kobiet poszukujących na ulicy swoich mężów-alkoholików oraz robotnicze przyjęcie^[8]. Wszystkie te elementy znalazły się później w gotowej powieści, jednak kolejnym etapem prac był szkic, siedemnastostronicowe streszczenie akcji planowanego dzieła bez wymyślonych później istotnych szczegółów^[9]. Najważniejszymi wprowadzonymi później modyfikacjami było wprowadzenie wątku powrotu Lantiera (w szkicu pojawiał się on jedynie w pierwszym rozdziale powieści) oraz wypadek Coupeau. Zola rozszerzył również funkcję wielu postaci, które w szkicu nie miały większego znaczenia, np. Bijarda, Goujeta czy pierwszej pracodawczyni Gerwazyny^[10], zaś praktycznie od podstaw wykreował postać Wirginii i jej męża^[11]. Długo wahał się również nad finałem utworu: początkowo planował scenę oblania Lantiera i Wirginii witriolem przez zranioną w swoich uczuciach Gerwazynę, a następnie śmierć samej głównej bohaterki, zabitej w podejrzanych okolicznościach na ulicy. Ostatecznie jednak uznał takie rozwiązanie akcji za przesadnie dramatyczne i od początku stworzył nowe, bardziej realistyczne^[12].

Treść

Gerwazyna Macquart, praczka, o której wczesnych losach dowiadujemy się z powieści Pochodzenie rodziny Rougon-Macquartów , uciekła z rodzinnego Plassans z kochankiem Augustem Lantierem i dwójką kilkuletnich synów, Klaudiuszem i Stefanem^[13]. Po krótkim pobycie w mieście zostaje porzucona na rzecz sąsiadki – Wirginii, po czym wychodzi za mąż za blacharza Coupeau. Ich małżeństwo wydaje się być szczęśliwe: w odróżnieniu od wielu robotników Coupeau nie pije, a Gerwazyna dzięki systematycznemu oszczędzaniu otwiera własną pralnię. Na świat przychodzi ich córka Anna, zwana Naną.

Po kilku latach małżeństwa Coupeau ma wypadek w pracy, a w czasie długiej rekonwalescencji zaczyna pić. Wkrótce jest już nałogowym alkoholikiem, dla którego nie liczy się nic poza wizytami w pobliskim szynku. Któregoś dnia spotyka tam Lantiera, z którym – mimo wcześniejszych jego relacji z Gerwazyną – zaprzyjaźnia się, a wkrótce później sprowadza do domu na stałe. Gerwazyna, dotąd starająca się utrzymać względny porządek w domu i spłacać długi, zaczyna również pić i na nowo romansować z Lantierem. Nastoletnia już Nana ucieka z domu i zostaje prostytutką, Klaudiusz zostaje oddany do pracowni malarza, Stefan idzie do pracy. Gerwazyna stopniowo traci wszystko, zaś Coupeau pod wpływem zbyt wielkiej ilości alkoholu popada w obłęd i umiera w przytułku na delirium tremens . Wkrótce po nim z nędzy i pijaństwa umiera też główna bohaterka.

Cechy i forma utworu

W matni jest powieścią naturalistyczną, w której jednak niektórzy badacze doszukują się elementów roman noir, wyrażających się w sposobie prezentacji miejsca akcji, oraz realizacji metody impresjonistycznej w powieści. Dzielnica Goutte d'Or , w którym mieszkają bohaterowie, jest wiecznie ciemna, światło słoneczne nie przebija na podwórza ogromnych robotniczych kamienic, zaś od ludzi potężniejsze zdają się być przedmioty martwe - ogromne domy, czy słynny alembik w tytułowej mordowni (wielokrotnie zastosowana animizacja ). Zola, mistrz i fascynat opisu, posłużył się romantyczną potęgą wyobraźni dla stworzenia krajobrazu naturalistycznego ^[14]. J. Dubois podkreśla łączność tego komponentu W matni z wcześniejszymi powieściami o niższych klasach społecznych, w których stolica Francji była przedstawiana jako miejsce niepokojące, groźne i pełne mrocznych sekretów, jak Tajemnice Paryża czy Nędznicy ^[15].

Kreacja środowiska robotniczego

Zola, chociaż aspiruje do ukazania pełnego obrazu środowiska pracowników małych zakładów, nie zamieszcza w W matni scen zbiorowych zbliżonych do tych z późniejszej powieści o robotnikach, Germinala ^[16]. Wizerunek całej grupy społecznej tworzy kilka rodzin: Gerwazyna i jej kolejni partnerzy oraz dzieci, Wirginia z mężem, ojciec Bru, rodzina Bijardów, rodzina Lorilleux, Goujet i jego matka, przyjaciele Coupeau^[17]. Każda z tych osób pełni jednak funkcję symbolu, jest postacią reprezentatywną dla całej grupy robotników, których los potoczył się podobnie; dotyczy to zarówno wstrząsającego obrazu śmierci pani Bijard i jej córeczki, zakatowanych przez Bijarda-alkoholika, jak i ukazanych w sposób karykaturalny małżonków Lorilleux, skąpych i nieżyczliwych dla otoczenia. Niektóre postacie mają szersze znaczenie symboliczne - grabarz Bazouge, który najpierw budzi u Gerwazyny strach, a następnie mroczną fascynację, jest świadomie stylizowany na figurę ze średniowiecznego danse macabre zaadaptowaną na grunt robotniczy^[18]. Natomiast ojciec Bru, nędzarz odrzucany przez wszystkich poza Gerwazyną, stanowi obraz "robotniczego przeznaczenia"^[19]. Nieprzypadkowo to jego Gerwazyna spotyka na ulicy, proszącego o jałmużnę, gdy pierwszy raz idzie żebrać, by zdobyć pieniądze na jedzenie i alkohol; również zamierzonym zabiegiem jest umieszczenie ostatniego miejsca zamieszkania zupełnie zdegenerowanej bohaterki w komórce, którą dawniej zajmował Bru^[19].

Postać głównej bohaterki

W matni jest jednym z nielicznych utworów Zoli, w których analiza przeżyć bohatera zajmuje miejsce równorzędne z opisem określonego środowiska, a jedna postać wyraźnie dominuje w toku akcji^[20]. Gerwazyna Macquart równocześnie bardzo wyraźnie wpisuje się w tradycję bohaterek realistycznych, których życie zdominowane jest przez realizowanie swoich pragnień, a których psychika czyni je szczególnie podatne na choroby nerwowe i obsesje. Pod tym względem Gerwazyna przypomina tytułową postać powieści Pani Bovary i Herminia Lacerteux, ale i wcześniejszą postać kobiecą stworzoną przez Zolę - Renatę z utworu Zdobycz ^[21]. W odróżnieniu jednak od Emmy Bovary i Renaty du Beraud du Chatel Gerwazyna jest ich swoistą adaptacją na grunt robotniczy, a jej sposób myślenia i działania zestawia flaubertowski model bohaterki kobiecej z cechami zaobserwowanymi przez pisarza w czasie życia w dzielnicy robotniczej, jak i z przymiotami wynikłymi z narzuconego sobie przez Zolę modelu dziedziczenia (wg szkicu całego cyklu Gerwazyna dziedziczy po ojcu pociąg do alkoholu, zaś po matce determinację życiową)^[22]. Motyw niespełnionych marzeń życiowych Gerwazyny, jej skromnych aspiracji wielokrotnie w powieści powraca w postaci wypowiedzi samej bohaterki, która w rozmowach z Coupeau i Goujetem oraz w monologu własnym podkreśla, iż jej jedyną ambicją było posiadać własne mieszkanie, wychować dzieci, pracować i umrzeć we własnym łóżku^[23]. Sceneria śmierci Gerwazyny również stanowi niepozbawioną ironii odpowiedź na formułowane przez nią w ten sposób plany - Gerwazyna zostaje nałogową alkoholiczką i musi utrzymywać się z prostytucji, nie interesuje się już dziećmi, umiera zupełnie zapomniana w komórce pod schodami i zostaje znaleziona dopiero dwa dni później, kiedy jej ciało zaczęło już ulegać rozkładowi^[23]. Postać Gerwazyny miała w pierwotnym zamyśle autora dodatkowo podkreślona poprzez umieszczenie jej w tytule, który miał brzmieć La vie simple de Gervaise Macquart^[24].

Motyw walki dobra ze złem i człowieka-zwierzęcia

W matni przedstawia dychotomiczną wizję świata, w której człowiek - a zwłaszcza robotnik, z racji swojego położenia społecznego - stale musi dokonywać wyborów między uczciwym życiem, obfitującym w codzienne trudności, a zwykłym poszukiwaniem zapomnienia w alkoholu. Gerwazyna i Coupeau zostali przedstawieni jako jednostki przeciętne, które w zależności od okoliczności mogą zacząć działać w każdym z tych dwóch kierunków - nieprzypadkowo obydwoje przechodzą metamorfozę od "wzorowych robotników" (niepijących, pracowitych, uczciwych) do zupełnego upadku^[25]. Natomiast model życia złego i dobrego w czystej postaci reprezentują August Lantier - kobieciarz, rozrzutnik i pijak oraz Goujet - wzorowy pracownik, gotów do wszelkich poświęceń dla ukochanych osób^[25]. Zola zaznacza przy tym, że wybór dobrej drogi jest dla robotnika szczególnie trudny, gdyż środowisko pracowników najemnych nie tworzy własnych kanonów zasad moralnych i przez to sprzyja moralnej degradacji^[26].

Rozwinięciem motywu zła wywoływanego przez alkohol jest motyw człowieka-zwierzęcia, bestii rodzącej się w zwykłym człowieku pod wpływem różnych czynników. W utworze W matni najczęściej przywoływanym powodem jest alkohol (Bijard) lub alkohol połączony z ogólnym brakiem perspektyw życiowych (Coupeau), mniejszą rolę odgrywają czynniki czysto dziedziczne (np. tendencje Gerwazyny do pijaństwa, jakie miała odziedziczyć po ojcu). Zola ukazuje, iż utrata człowieczeństwa wywołana przez jeden z powyższych elementów jest nieodwracalna i niszczy życie zarówno bohatera tracącego ludzkie cechy, jak i jego otoczenia. Jako szczególną formę tak zdegenerowanego bohatera Zola ukazuje człowieka-maszynę (określenie J. Dubois), który nie tylko nie zastanawia się nad czynionym złem, ale i niejako machinalnie wyrządza kolejne krzywdy (Lantier rujnujący kolejno Gerwazynę i Wirginię, Bijard regularnie stosujący przemoc wobec rodziny)^[27]. Autor nie przestaje jednak podkreślać dobrowolności takiego samozniszczenia - bohaterowie sami zaczynają pić i tracić pieniądze, stale podkreślany jest ich wolny wybór (chociaż dokonany pod wpływem złego przykładu innych). W innych utworach podejmujących motyw człowieka-zwierzęcia (jak Bestia ludzka ) wolność ta nie będzie już obecna, a degradacja bohaterów odbywać się będzie niemal wyłącznie za sprawą czysto biologicznych, dziedzicznych obciążeń^[28].

Recepcja

Publikacja W matni wywołała w Paryżu ogromny skandal. Powieść została skrytykowana za podjęcie problemu "niegodnego literatury", prostackiego, niewartego tak szerokiego potraktowania. Elegancka publiczność była zniesmaczona tak wiernym odwzorowaniem życia codziennego robotników, a zwłaszcza użyciem na masową skalę ich codziennego żargonu ^[29]. Obok względnie stonowanej krytyki pojawiały się artykuły atakujące powieść z pełną gwałtownością, często poparte rysunkami satyrycznymi ^[30]. Lewicowi dziennikarze (jako pierwszy wystąpił dawny przyjaciel Zoli Artur Rans) zarzucali mu z kolei oczernianie ludu ^[31], czy też stworzenie "pamfletu przeciwko pracującym, wody na młyn reakcji" ^[32]. Gazeta Le Bien Public przerwała druk powieści w odcinkach, podjęty następnie przez La République des Lettres ^[33]. Mimo tego utwór stał się początkiem wielkiej sławy pisarza i pierwszą znakomicie sprzedającą się z jego prac ^[34], zaś w 1903 r., wznowiona, miała ponad 200 tys. nakładu ^[35]. Publikacja W matni przyczyniła się również do powstania tzw. grupy medańskiej, do której oprócz Zoli należeli Paul Alexis , Joris-Karl Huysmanns, Guy de Maupassant , Henry Céard i Léon Hennique. Grupa ta podjęła odważną obronę utworu, argumentując, iż dla ukazania pełnego obrazu społeczeństwa potrzebne jest opisywanie wszystkiego, co jest jego częścią składową ^{[36] [37]}.

Sam autor konsekwentnie bronił się, twierdząc, że dokonał jedynie opisu rzeczywistości, studium typowej robotniczej rodziny niszczonej przez alkoholizm i brak pieniędzy, zaś upiększanie prawdy, jakiego przed nim dokonywano w literaturze, nie niesie za sobą żadnych pozytywnych konsekwencji ^[38]. Odżegnując się od motywacji politycznych twierdził również, że o oczernianiu ludu nie może być mowy, gdyż w rzeczywistości został dokonany proces odwrotny - ukazanie przyczyn nędzy ludu, a przez to potencjalnych możliwości poprawy jego losu ^{[39] [40]}. Jak w mało którym przypadku Zola naprawdę mógł poprzeć przedstawione w powieści opisy autentycznymi doświadczeniami, z czasów, gdy jako początkujący dziennikarz mieszkał na poddaszu ogromnej kamienicy robotniczej (jak ta, w której Gerwazyna i Coupeau mieszkają na ulicy Goutte d'Or) i mógł osobiście przyglądać się codzienności robotniczych rodzin. Badacze podkreślają również fakt, że Zola sam, na podstawie rzeczywistości własnej rodziny, mógł wiele powiedzieć o obyczajach "warstwy pośredniej między proletariatem a mieszczaństwem"^[41]. Na potrzeby utworu dokonał również szerokich badań nad językiem i topografią najgorszych dzielnic Paryża (w jego notatkach zachował się odręczny plan dzielnicy Goutte d'Or^[42], zaś szynk z ogromnym alembikiem, w którym najchętniej upijają się Coupeau i Gerwazyna był miejscem autentycznym ^[43]. Prawdziwa, chociaż położona przy innej ulicy, była również opisana w utworze kamienica, w której żyła i zmarła główna bohaterka^[44].

Główna bohaterka utworu, Gerwazyna Macquart, uważana jest przez badaczy za najlepiej psychologicznie skonstruowaną postać w cyklu, której upadek w nędzę został przedstawiony nie jako prosta konsekwencja genetyczna (Gerwazyna jest córką nałogowych alkoholików), ale jako wypadkowa dziedziczenia oraz warunków społecznych ^[45]. Mimo tego wielu dziennikarzy i krytyków, zwłaszcza lewicowych, uważało, iż Zola w opisie robotników i ich upadku popełnił istotny błąd, nie doceniając czynnika zewnętrznego (oddziaływania środowiska), a za bardzo akcentując wolną wolę i niefrasobliwość bohaterów ^[46]. Paradoksalnie z drugiej strony barykady posypały się oskarżenia o propagowanie socjalizmu ^[47]. W matni skrytykował również stary Wiktor Hugo , argumentując, iż książka opisuje biedę i nędzę dla samego opisu, a nie w celu pomocy najuboższym, co uznał za niedopuszczalne, a co było w dużej mierze błędną oceną intencji Zoli ^[48]. Z kolei Gustaw Flaubert , mimo początkowych obiekcji, był zachwycony książką ^[49].

Adaptacje

• Sztuka teatralna Assomoir grana w Paryżu w 1879 r.
• Film Renégo Clementa Gervaise z Marią Schell jako Gerwazyną z 1956 r.
• Film Gaston Roudesa z 1933

Przypisy