Trybunał Królestwa Polskiego, Trybunał Główny Koronny (
łac.
Iudicium Ordinarium Generale Tribunalis Regni) – najwyższy sąd
apelacyjny
Korony Królestwa Polskiego
I Rzeczypospolitej
dla spraw prawa ziemskiego czyli
szlacheckiego
.
W
1581
r. ustanowiono na wzór koronnego
Trybunał Litewski
.
Historia
Do
1578
najwyższym sędzią był król. W swym sądzie nadwornym monarcha mógł sądzić wszystkie sprawy. Miał prawo wywołać przed swój sąd każdą sprawę w królestwie. Każdy, do początków
XVI wieku
również chłop, mógł zażądać sądzenia jego sprawy przez
sąd królewski
. Od wprowadzenia w polskim prawie w
1523
apelacji
sąd królewski stał się również najwyższym sądem odwoławczym. Mimo tego, że król posługiwał się do sądzenia komisarzami, sąd królewski nie mógł poradzić sobie ze sprawnym i szybkim wymiarem sprawiedliwości. Początkowo próbowano zaradzić sytuacji tworząc jako sądy drugiej instancji
sądy wiecowe
dla każdego województwa, z wojewodami na czele. Sąd królewski zaczął również odsyłać do sądów wiecowych sprawy, które wpływały do niego jako sądu pierwszej instancji. Nie udrożniło to jednak wymiaru sprawiedliwości a spowodowało większe zamieszanie co do właściwości poszczególnych sądów. Konieczne w takiej sytuacji prace nad reformą sądownictwa przebiegały w okresie
ruchu egzekucyjnego
i walki szlachty o zwiększenie udziału we władzy. W efekcie
szlachta
uzyskała wyłączny wpływ na sądownictwo ziemskie kosztem uprawnień króla. W
1563
utworzono jednorazowe sądy ostatniej instancji w województwach przekazując im wszystkie sprawy z sądów królewskich. Podobnie uczyniono w czasie pierwszego i drugiego
bezkrólewia
. Ostatecznie w
1578
Stefan Batory
zrzekł się uprawnień najwyższego sędziego na rzecz utworzonego jednocześnie Trybunału Koronnego.
Skład
Sądzili w nim reprezentanci szlachty i duchowieństwa.
Deputatów
szlacheckich było dwudziestu siedmiu i byli oni wybierani corocznie na
sejmikach deputackich
po jednym lub dwóch z
województwa
, w zależności od jego wielkości. Sześciu deputatów duchownych wybierały
kapituły
. Uczestniczyli oni w rozstrzyganiu spraw, gdy jedną ze stron był duchowny (stanowili wówczas połowę składu orzekającego). Na czele trybunału stał obieralny marszałek. Deputatom duchownym przewodził prezydent, którym zostawał zazwyczaj
kanonik
gnieźnieński
.
Początkowo Trybunał zbierał się w
Piotrkowie
dla ziem prowincji
Wielkopolski
(województwa:
poznańskie
,
kaliskie
,
sieradzkie
,
łęczyckie
,
brzesko-kujawskie
,
inowrocławskie
,
mazowieckie
,
płockie
,
rawskie
oraz z
ziemia wieluńska
i
ziemia dobrzyńska
). W
Lublinie
dla prowincji
Małopolski
(województwa:
krakowskie
,
sandomierskie
,
ruskie
,
podolskie
,
podlaskie
,
wołyńskie
,
bełskie
,
lubelskie
, a od
1590
województwa:
kijowskie
,
bracławskie
i
czernihowskie
). W
Łucku
sądzono sprawy z ziem ruskich
Korony
. Od
1590
zaprzestano sesji w Łucku a cała
prowincja małopolska
sądziła się odtąd w Lublinie. Sesje w lubelskim ratuszu odbywały się wiosną i latem, a na piotrkowskim zamku jesienią i zimą.
Sejm konwokacyjny
w
1764
ustanowił dwa oddzielne sądy trybunalskie: Trybunał Koronny Wielkopolski i Trybunał Koronny Małopolski. Sesje trybunału wielkopolskiego odbywały się odtąd w
Piotrkowie
, w
Bydgoszczy
i w
Poznaniu
(od niedzieli po
Wielkanocy
do
3 lipca
). Trybunał małopolski obradował na przemian w Lublinie i we
Lwowie
. Jednak już konstytucja
Sejmu Repninowskiego
Złączenie Trybunału Koronnego z
1768
przywróciła jeden wspólny trybunał dla Korony, wprowadzając sesje kadencji wielkopolskiej na przemian w
Kaliszu
i Piotrkowie a w kadencji małopolskiej w Lublinie.
Pisarzem trybunału piotrkowskiego był
pisarz ziemski
sieradzki
, a trybunału lubelskiego pisarz ziemski lubelski. Uposażeniem deputatów była pobierana taksa pół
złotego
od wyroku, wydatki kancelaryjne finansowano z
wadiów
wniesionych przez procesujące się strony.
Kompetencje
Kompetencje Trybunału Koronnego określiła
konstytucja
sejmu walnego
warszawskiego
w
1578
.
Trybunał był drugą i ostatnią instancją dla spraw cywilnych, rozstrzyganych w
sądach ziemskich
,
grodzkich
,
podkomorskich
, komisarskich i
wiecowych
. Rozpatrywał też sprawy karne wniesione według kompetencji sądów grodzkich oraz wypadki naruszenia procedur i łamanie prawa przez
starostów
i urzędników grodzkich.
Tylko najcięższe sprawy, w których osiadłemu szlachcicowi groziła kara śmierci, więzienia, lub utrata czci czy majątku rozstrzygał
sąd sejmowy
. Sprawy rozstrzygano jednomyślnie. Jednak gdy dwa głosowania nie dały rezultatu, w trzecim decydowała większość. Przy równości głosów sprawę odsyłano do sejmu, a od
1607
do następnej sesji trybunału. W przypadku spraw mieszanych (gdy jedną ze stron był duchowny), w razie braku większości głosów, decydował sąd sejmowy. Wyroki trybunalskie wydawano w formie dekretów, podpisywanych przez trzech deputatów. Wyroki te nie mogły być podważane ani znoszone przez żaden sąd, a ich egzekucję powierzano odpowiednio sądom grodzkim.
Językiem urzędowym dla rozpatrywania spraw z województw i ziem koronnych była
łacina
, sprawy z terenów litewsko-ruskich załatwiano w
języku starobiałoruskim
, a od XVIII praktycznie tylko w
języku polskim
.
Nadużycia
Wprowadzenie Trybunału usprawniło początkowo szlachecki wymiar sprawiedliwości. Dość szybko dały jednak o sobie znać negatywne cechy sądownictwa sprawowanego przez niefachowców, uzależnionych do tego od corocznego wyboru. Co prawda Trybunał miał do pomocy fachową obsługę prawników, decyzje jednak podejmowali szlacheccy sędziowie. Trybunał trapiły podobne jak
sejm
choroby. Dochodziło do zrywania trybunałów przy okazji rugów deputatów (sprawdzania ważności mandatów deputackich). Wybory na sejmikach deputackich stały się okazją do walki różnych frakcji. Następowało uzależnienie deputatów od magnatów, których sile i poparciu zawdzięczali wybór na sejmikach. Deputatom zarzucano powszechnie przekupność i brak niezależności. Ufundowanie Trybunału, czyli rozpoczęcie sesji, stało się jednym z ważniejszych wydarzeń roku. Zainteresowani, czyli osoby mające procesy, ściągali do miast trybunalskich ze stronnikami, magnaci z wojskami nadwornymi, w celu wywarcia presji na przeciwników, a w razie potrzeby aby nie dopuścić do ukonstytuowania się niewygodnego dla nich trybunału.
Próbowano podjąć środki zaradcze uchwalając konstytucje mające poprawić funkcjonowanie trybunałów (
1616
,
1670
). Niewiele to jednak pomagało. Jeden z
sejmików kapturowych
podczas bezkrólewia w
1673
skarżył się w swoich
laudach
: Trybunał jako exorbituje najlepiej litigantes wiedzą, że i prawo pod czas nie prawem, regestra pro libitu, mieszają, ordynacji nie słuchają, korrupcje biorą, fakcje stroją et omnia pro velle, non pro iustitia, pro imperio, non pro lege sibi licere arogant, więcej się bankietami niż sądami zabawiają, skąd spraw in immensum narosło.
Upadek
W
XVIII wieku
doszło praktycznie do całkowitego uzależnienia trybunałów od magnaterii. Ferowane przez nie wyroki sądowe stały się narzędziem w walce zwalczających się fakcji magnackich, a strona, która obsadziła swoimi stronnikami sąd trybunalski mogła liczyć na uzyskanie znaczącej przewagi nad przeciwnikami.
Nie pomogła tu wielka korektura Trybunału Koronnego z
1726
mająca dokonać reformy trybunałów. Współczesny pamiętnikarz
Jędrzej Kitowicz
pisał: Każdy deputat, który za protekcją pańską utrzymał się przy funkcji, swego protektora stawał się niewolnikiem. Już tam nic nie ważyła ani nowo ofiarowana korrupcje, ani przyjaźń, ani powab urody, ani czystość sprawy, ani moc prawa i dokumentów. Na to wszystko zatkane były oczy i uszy, a sentencja wypadała ślepo podług rozkazu pańskiego.
Sądownictwo trybunalskie próbował uzdrowić
Sejm Czteroletni
znosząc sesyjność trybunałów i ustanawiając ich permanentne działanie. Skutki tych zmian nie zdążyły jednak się ujawnić. Sprawnego sądownictwa szlachta doczekała się niedługo pod zaborami.
Zobacz też
Bibliografia
