Less

Less – pylasta skała osadowa pochodzenia eolicznego .

W lessach dominuje frakcja aleurytowa (0,05-0,02 mm) złożona przede wszystkim z kwarcu z domieszką skaleni , węglanów , rzadziej innych minerałów. Zróżnicowanie wielkości ziaren w skałach jest bardzo małe, jest to więc skała dobrze wysortowana. Zazwyczaj bezstrukturalna, dość porowata. Barwa przeważnie żółtawoszara.

Less jest skłonny do osiadania pod wpływem zawilgocenia względnie dodatkowego obciążenia. W stanie suchym wykazuje skłonności do pękania i tworzenia pionowych obrywisk, które zanikają, gdy less jest wilgotny i nasycony wodą.

Do czynienia z lessami właściwymi mamy wówczas gdy frakcja 0,05-0,02 mm stanowi powyżej 50% analizowanej próby. Wyróżnia się ponadto lessy właściwe piaszczyste oraz less właściwy gliniasty^[1]. Do utworów lessopodobnych zalicza się te, które w fazie sedymentacji były kształtowane m.in. przy udziale czynników eolicznych, ale ich rola była mniejsza niż w przypadku lessów właściwych.

Geneza

Powstaje w warunkach względnie suchego klimatu na co wskazuje między innymi rozmieszczenie strefowe lub związek lessu z określonym piętrem hipsometrycznym. Geologiczna geneza lessu, rozpowszechniona przez Ferdinanda von Richthofena w XIX wieku jest obecnie akceptowana przez wielu badaczy. Niewyjaśniony jest do dzisiaj problem źródła materiału pyłowego, długości transportu i kierunku wiatrów lessotwórczych. Obecnie nie jest brana pod uwagę teoria o dalekim transporcie pyłu lessowego, lecz przyjmuje się transport na małe odległości. O autochtonizmie lessu polskiego świadczą wyniki porównawczych analiz właściwości fizycznych, składu chemicznego i mineralogicznego lessów.

Źródłem materiału pyłowego według jednej grupy badaczy były różne osady czwartorzędowe i starsze. Według drugiej grupy źródłem pyłu lessowego były osady rzeczne. Pył lessowy był wywiewany z tych osadów na okoliczne tereny, nieraz na odległość kilkudziesięciu kilometrów. Na wysoczyznach zalega less pierwotny akumulowany eolicznie, natomiast w dolinach oprócz lessu eolicznego występują wtórne pokrywy lessowe powstałe w wyniku przemieszczania lessów pierwotnych. Z tego powodu lessy dzieli się dodatkowo na 3 topofacje:

• lessy wysoczyznowe
• lessy stokowe
• lessy dolinne

Występowanie

W Polsce lessy występują w obrębie Wyżyn Polskich, Niziny Śląskiej , Wzgórz Trzebnickich , na Podkarpaciu i Pogórzu Karpackim oraz na Wyżynie Lubelskiej , Roztoczu Zachodnim i Wyżynie Sandomierskiej . Są także na Płaskowyżu Głubczyckim . Płaty lessów wyciągnięte są w kierunku WNW-ESE. Zbudowane są one z różnowiekowych warstw, niekiedy poprzedzielanych glebami kopalnymi. Wyróżniane są lessy młodsze akumulowane podczas ostatniego zlodowacenia Vistulianu , lessy starsze tworzące się w strefach peryglacjalnych zlodowaceń środkowopolskich (Odranian i Wartanian) oraz lessy najstarsze ze zlodowaceń mezoplejstoceńskich (tj. zlodowaceń Nidanian, Sanian 1, Sanian 2 i Liwiecian – wg schematu stratygraficznego L.Lindnera (L.Dolecki 1995). Rozmieszczenie lessów w Polsce wykazuje szereg prawidłowości m.in. wzrost miąższości płatów lessowych z zachodu na wschód, występowanie płatów tylko na określonych wysokościach nad poziomem morza tj. od 170 do 450 m n.p.m. Pokrywy lessowe o największej powierzchni i miąższości występują w Polsce na Grzędzie Horodelskiej i Sokalskiej, natomiast na terenie Chin ich grubość dochodzi nawet do kilkuset metrów a ich wiek jest miejscami także eoplejstoceński. Występują one także m.in. na terenie Kazachstanu, Ukrainy, Stanów Zjednoczonych, Węgier, Bułgarii, Czech, Austrii, Niemiec, Francji, Belgii, a nawet w Anglii.

Czas tworzenia się lessu

Pokrywy lessowe tworzyły się w piętrach zimnych zlodowaceń tzw. glacjałach . W okresach ociepleń tzw. interstadiałach tworzenie się pokryw lessowych ustawało, względnie akumulacja była mniej intensywna. W okresie interstadiałów pokłady pyłu lessowego były przekształcane przez procesy glebowe tzw. lessivage. Lessivage powodował to, że pokłady pyłu zaczęły nabierać cechy dzisiejszych lessów. W okresach ciepłych tworzyły się na pokrywach lessowych gleby różnej rangi stratygraficznej. Typ tworzącej się gleby uzależniony był od warunków klimatycznych i długości okresu pedogenezy, a co za tym idzie typu roślinności. Na pokrywach lessowych tworzyły się m.in. czarnoziemy pod roślinnością stepową, gleby brunatne i płowe pod roślinnością leśną a podczas interstadiałów tworzyły sie gleby mniej rozwinięte typu glejowego względnie brunatnoziemów arktycznych, względnie zachodziły tylko słabe procesy glebotwórcze. W okresie każdego zlodowacenia było kilka pięter zimnych i kilka ciepłych, stąd w pokładach lessów obecność gleb kopalnych.

Zastosowanie gospodarcze

Stosowany do wyrobu klinkieru i innych materiałów budowlanych. W lessach często powstają także bardzo głębokie wąwozy , będące dzisiaj nierzadko atrakcją turystyczną (np. koło Sandomierza czy Kazimierza Dolnego ).

Formy lessowe:

• parowy

• doliny odwadniane okresowo
• płaskowyże

Zobacz też

• kukiełka lessowa

Bibliografia

Przypisy