Szlachta zaściankowa (zwana także szlachtą zagrodową) – najliczniejsza w
XVIII wieku
grupa
szlachty
w
Rzeczypospolitej Obojga Narodów
. Składała się ze zbiedniałych członków stanu szlacheckiego posiadających ziemię na prawie pańskim, lecz nie posiadających poddanych chłopów (ani tym bardziej poddanych mieszczan w miastach prywatnych czy też własnej szlachty służebnej). Najczęściej od włościan odróżniała się jedynie prawem głosu na
sejmach
i
sejmikach
, wyłącznym prawem posiadania ziemi na prawie pańskim, dziedzicznym prawem sądzenia swoich poddanych (nawet jeśli w danym pokoleniu ich nie miała), wyłącznym prawem obejmowania wyższych godności kościelnych, wyłącznym prawem do starania się o urzędy i tytuły honorowe nadawane przez króla i Sejm, prawem osobistego udziału w obiorze króla, przywilejami sądowymi i ekonomicznymi oraz tradycjami rodzinnymi i posiadaniem
herbu szlacheckiego
.
Dzięki zasadzie równości szlachty osiadłej niezależnie od wielkości posiadanego na prawie pańskim dominium (szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie) szlachta ta stała się z czasem obiektem walki o głosy. Bogata
magnateria
starała się przeciągnąć biedną szlachtę na swoją stronę kupując sobie jej poparcie (tzw. kreski) przed każdym sejmem. System
klienteli
przetrwał do
XIX wieku
.
Po rozbiorach Polski zaborcy dążyli do ograniczenia liczebności szlachty polskiej, domagano się dostarczenia dokumentów potwierdzających szlachectwo. Polityka ta dotknęła szczególnie szlachtę zaściankową, która zwykle nie mogła dostarczyć wymaganych dokumentów, lub nie było jej stać na kosztowne postępowanie administracyjne. Szlachcice zagrodowi stawali się więc mieszczanami lub nawet chłopami. W ten sposób liczebność szlachty zaściankowej z aktualnymi dokumentami w końcu XIX w. ograniczona została nawet o 90 procent.
Po roku
1864
(uwłaszczenie chłopów w zaborze rosyjskim) szlachta zaściankowa ekonomicznie znalazła się nawet niżej od chłopów. Przestała być jedynym właścicielem drobnej własności, w porównaniu z ludnością chłopską miała bardziej ograniczony dostęp do kredytów.
Pod względem wykształcenia szlachta zaściankowa znajdowała się na tym samym poziomie co chłopi, lub nawet niżej (co światlejsi dziedzice przymuszali chłopów do nauki w tworzonych szkółkach). Bardzo niewielka część szlachty zaściankowej potrafiła czytać i pisać (XIX w.), nawet jeśli uczęszczano do szkół, to zwykle kończono edukację po kilku pierwszych latach. Na studia szły już pojedyncze osoby, z czego najczęściej wybierano karierę duchowną.
Zobacz też
Związek Szlachty Zagrodowej
