Systemem źródeł prawa nazywane są charakterystyczne formy działalności prawotwórczej w systemie prawnym danego państwa. W zależności od tego jakiego rodzaju fakty prawotwórcze tworzy się głównie w danym systemie prawnym, wyróżnia się systemy
prawa stanowionego
, zwane inaczej także systemami prawa ustawowego ( civil law ) lub kontynentalnego, powstające w głównej mierze w drodze stanowienia
norm przez ustawodawcę
, oraz systemy prawa (
common law
), powstające głównie w drodze wydawania wyroków sądowych tzw.
precedensów
.
|
COMMON LAW
|
PRAWO STANOWIONE
|
|---|
| Początki w
XIII wieku
w
Anglii
rozwinął się w obecnej rygorystycznej postaci w wiekach XIX-XX | Opiera się na
prawie rzymskim
, spisywanym przez glosatorów, w Europie nowożytnej od czasów wielkich kodyfikacji |
| źródła prawa |
| wyrok sądowy oficjalnym źródłem prawa | wyrok sądowy nieoficjalnym źródłem prawa |
| precedensy prawnie wiążące (de iure) | precedensy prawnie niewiążące (de facto) |
| prawo stanowione jest najwyższym źródłem prawa (bowiem może uchylić precedens, precedens nie może uchylić ustawy)- zasada prymatu ustawy | prawo stanowione stoi wyżej od tradycyjnego precedensu z common law, jednak precedens interpretujący ustawę traktowany jest od chwili jego ustanowienia jako część ustawy |
| występowanie zasady
stare decisis
| brak zasady stare decisis z pewnymi nielicznymi wyjątkami |
| prawo częściowo skodyfikowanie a częściowo case-law | prawo w całości skodyfikowane (kodeksy i inne akty prawa stanowionego) |
| podział prawa |
| brak wyraźnego podziału na prawo publiczne i prywatne | rozdział prawa publicznego i prywatnego |
| jednolita konstrukcja systemu sądowego: brak sądów administracyjnych i karnych | w sądach istnieją wydziały karne i cywilne, istnieją również sądy administracyjne i konstytucyjne (system sądowy nie jest jednolity) |
| podział na
common law
i
equity
| podział podstawowy na
prawo cywilne
i
prawo karne
i publiczne (administracyjne) |
| rola sędziów |
| rozstrzyganie spraw (adjudykacja) oraz oficjalne tworzenie prawa | rozstrzyganie spraw |
| oficjalne tworzenie prawa (precedens w sprawach jeszcze nie rozpoznanych oraz overruling) | nieoficjalne tworzenie prawa (precedensy de facto - wpływające faktycznie ale formalnie niewiążące, milczące odstępowanie od poprzednich propozycji sądowej wykładni prawa) |
| wykładnia i interpretacja prawa, wnioskowanie per analogiam (sprawy podobne) i dedukcja z reguł precedensowych | wykładnia i interpretacja prawa,
wnioskowanie dedukcyjne
,
subsumpcja
, argumenty z konsekwencji, rzadkie korzystanie z analogii - gdy można zastosować wykładnie rozszerzającą (interpretatio extensiva)- wolności i uprawnienia, w myśl zasady in dubio pro liberate |
| wydawanie
wyroków
, tworzenie precedensów (nie każdy wyrok jest
precedensem
) | wydawanie wyroków, określanie
kar
i
odszkodowań
|
| judicial review (ocena zgodności prawa z Konstytucją) | oceny zgodności z konstytucja dokonuje najczęściej specjalnie w tym celu powołany organ - Trybunał Konstytucyjny |
| mała rola
doktryny
w orzecznictwie | większa rola doktryny w orzecznictwie |
| norma prawa |
|
norma prawna precedensu
|
norma prawna
kodeksowa |
| ratio decidendi, | norma generalna, trzy- lub dwuczłonowa jako podstawa systemu |
| wyrok sądu pozwala zbudować ratio decidendi | wyrok sądu pozwala zbudować tezę wyroku |
| rola ławy przysięgłych |
| występowanie
ławy przysięgłych
(jury) | występowanie ławników (razem z sędzią decydują o wyroku) |
| znaczący udział czynnika ludzkiego w systemie (np.
Konstytucja Stanów Zjednoczonych
gwarantuje prawo do procesu z udziałem jury) | znikomy udział czynnika ludzkiego w systemie (biorą udział w sprawach rodzinnych i pracowniczych) |
| wyrok w procesie karnym: ława orzeka o winie, sędzia o karze | wyrok w procesie karnym: sędzia orzeka o winie i karze |
| wyrok w procesie cywilnym: ława orzeka o tym, kto ma rację i o odszkodowaniu, sędzia ewentualnie może zmniejszyć jego wysokość | wyrok w procesie cywilnym: sędziowie orzekają samodzielnie ew. w niektórych sprawach z ławnikami |
System prawa zwyczajowego opiera się na zwyczaju - niepisanych regułach, obowiązujących na określonym terytorium określoną grupę ludzi przez określony czas. Zwyczaj może przekształcić się w prawo zwyczajowe, gdy zostaną spełnione dwa kryteria:
Maciej Koszowski: Anglosaska doktryna precedensu: Porównanie z polską praktyką orzeczniczą. Warszawa: Warszawska Firma Wydawnicza, 2009. .
Lech Morawski, "Wstęp do prawoznawstwa" wydanie VIII, TNOiK, Toruń 2004,
