Suwerenność – zdolność do samodzielnego, niezależnego od innych podmiotów , sprawowania władzy politycznej nad określonym terytorium , grupą osób lub samym sobą. Suwerenność państwa obejmuje niezależność w sprawach wewnętrznych i zewnętrznych.

Słowa ‘suwerenność’ użył po raz pierwszy Jean Bodin w 1576 roku, a po nim Cardin Le Bret w 1632 . Obaj pojmowali ją jako wyłączność monarchy do sprawowania władzy ustawodawczej i wykonawczej na terenie swego państwa.

Suwerenność wewnętrzna i zewnętrzna

• Suwerenność wewnętrzna polega na tym, że władza sama może decydować o zakresie swojego działania. Władza państwowa jest niezależna od organizacji działających na terytorium państwa, jak na przykład organizacje pozarządowe , krajowe organizacje związków zawodowych , Kościoła .
• Suwerenność zewnętrzna gwarantuje, że państwo jest niezależne od innych państw w podejmowaniu decyzji. Suwerenność ta polega także na braku możliwości wpłynięcia na państwo za pośrednictwem organizacji międzynarodowych , międzynarodowych grup nacisku i sojuszy politycznych.

Pojęcie suwerenności i jego ewolucja

Suwerenność państw jest jednym z podstawowych terminów prawa międzynarodowego. Oznacza ona niezależność państwa, wyrażającą się w posiadaniu osobowości prawnej, stanowiącej najwyższą władzę na danym terytorium. Państwo suwerenne jest zatem w stosunkach międzynarodowych podmiotem prawa międzynarodowego. Władze państwowe mogą więc podejmować dowolne działania, takie, jakie uznają za najkorzystniejsze dla interesów danego państwa. Jednakże granicą wykonywania władzy suwerennej jest poszanowanie suwerenności pozostałych podmiotów prawa międzynarodowego oraz norm, które przyjęły na siebie w wyniku podpisywania różnego typu zobowiązań prawno-międzynarodowych. Pojmowanie suwerenności ewoluuje wraz z rozwojem stosunków międzynarodowych. W XVII wieku, suwerenność była cechą przysługującą tylko pięciu państwom europejskim: Francji , Hiszpanii , Niemcom , Szwecji i Wenecji . Dlatego definicja utworzona przez Jeana Bodina ujmowała państwo suwerenne jako takie, które nie uznaje nikogo wyższego od siebie prócz Boga . Obecnie taka nieomalże absolutna niezależność jest nierealna. Złożyły się na to następujące czynniki:

• ogromny wzrost liczby państw
• pojawienie się niepaństwowych uczestników stosunków międzynarodowych
• istnienie wielu skomplikowanych powiązań między państwami
• faktyczna niemożność całkowicie samodzielnego funkcjonowania państwa, i to w każdej sferze – politycznej , gospodarczej , kulturowej ;

Dlatego ważniejszym elementem pojęcia suwerenności jest sprawowanie władzy nad określonym terytorium niż pełna niezależność. Wyrazem suwerenności jest zazwyczaj utrzymywanie stosunków dyplomatycznych z innymi państwami, podpisywanie umów międzynarodowych, uczestnictwo w organizacjach, choć oczywiście może istnieć państwo suwerenne podejmujące bardzo ograniczone działania w tych dziedzinach. Istnieje też możliwość, iż część państw nie uznaje suwerenności jakiegoś kraju, najczęściej kierując się względami politycznymi. W takiej sytuacji była na przykład NRD , z którą rozwinięte państwa kapitalistyczne nie utrzymywały kontaktów aż do początków lat siedemdziesiątych. Państwa mogą też decydować się na przekazanie części swoich uprawnień na inne państwo. Taki charakter miały protektoraty mocarstw kolonialnych nad niektórymi krajami pozaeuropejskimi, które choć zachowywały swą państwowość, godziły się na reprezentowanie siebie za granicą przez na przykład Francję ( Tunis , Maroko ) czy Wielką Brytanię ( Aden ), by ochronić resztki niepodległości. Określano je mianem państw półsuwerennych. Znaczenie zasady suwerenności podkreśla fakt, że została ona ujęta we wszystkich podstawowych dokumentach międzynarodowych. Karta Narodów Zjednoczonych , określając zasady postępowania swych członków i samej organizacji, na pierwszym miejscu wskazywała na „suwerenną równość”. Uchwalona w 1970 roku Deklaracja zasad prawa międzynarodowego stwierdzała, że wszystkie państwa korzystają z suwerennej równości, która obejmuje takie elementy jak:

a) państwa są równe wobec prawa

b) Każdemu państwu przysługują prawa wynikające z pełnej suwerenności

c) Każde państwo ma obowiązek szanować podmiotowość innych państw

d) Integralność terytorialna i niepodległość polityczna państwa są nietykalne

e) Każde państwo ma prawo swobodnie wybrać i rozwijać swój system polityczny, społeczny, gospodarczy i kulturalny

f) Każde państwo ma obowiązek stosować się w pełni i w dobrej wierze do swoich zobowiązań międzynarodowych i pokojowo współżyć z innymi państwami.

Zagadnienia suwerenności we współczesnym świecie

We współczesnych stosunkach międzynarodowych mamy do czynienia ze zjawiskiem i procesami wywierającymi znaczący wpływ na sytuację państw i nakazującymi inaczej patrzeć na ich pozycję i rolę. Na tym tle pojawia się potrzeba dokonywania rewizji podstawowych pojęć odnoszących się do uczestników stosunków międzynarodowych i wzajemnych relacji między nimi, a do takich należy zasada suwerenności państwa. Nowa interpretacja ma znaczenie nie tyle teoretyczne, co praktyczne, państwa bowiem muszą zaadaptować się do nowych warunków, kreując swoja politykę zagraniczną, określając rację stanu. Rozważając problem suwerenności, należy zatem przypatrzeć się zarówno czynnikom powodującym zmiany w rzeczywistości międzynarodowej, jak i ich stosunkom dla suwerenności państwa – czy i na ile jest ograniczona (osłabiona) lub poszerzona (wzmocniona) oraz na jakich płaszczyznach te zjawiska zachodzą. Czynniki wpływające na kwestię suwerenności państwa

Jednym z niezwykle istotnych czynników jest fakt rosnących wzajemnych powiązań państw o charakterze bilateralnym, ale i wielostronnym, często ujętym w trwałe formy organizacyjne. Liczba państw, z którymi można wchodzić we wzajemne zależności, stale rośnie. Niezależność, traktowana dotąd jako atrybut suwerenności, jest zatem pochodną rodzaju tych więzi. Im są one ściślejsze, utrudniające w wyniku rozmowy całkowicie samodzielne podejmowanie decyzji, tym faktyczna samodzielność państwa jest bardziej ograniczona Może to dotyczyć sfery politycznej, militarnej, gospodarczej. Jednak opłacalność, a nawet przymus rozwijania współpracy jest tu sprawa decydującą i liczba powiązań stale rośnie. Jeśliby niezależność pojmować absolutnie, należałoby zakładać potencjalnie choćby samowystarczalność danego państwa we wszystkich dziedzinach, na co tylko niektóre mogłyby się zdobyć. W okresie powojennym, gdy ukształtował się podział na dwa bloki ideologiczno – polityczne, wzajemne zależności państw wzmacniała relacja z supermocarstwami. Ich przywódcza pozycja pozwalała zatem na zachowanie największego pola suwerenności we wcześniej zaprezentowanym przeze mnie pojęciu J. Bodina. Zacieśnianie więzi między państwami prowadzić także może do decyzji o tworzeniu instytucji ponadnarodowych. Jednym ze znamion współczesności jest dążenie do integracji już nie tylko gospodarczej, ale i politycznej. Najbardziej zaawansowana pod tym względem Unia Europejska pokazuje, jak wiele może rodzic to problemów, związanych właśnie z faktem utraty suwerenności w dotychczasowym jej rozumieniu. Jeśliby mimo wszelkich trudności doszło do zrealizowania planów, to mielibyśmy do czynienia z wyraźnie ograniczoną suwerennością państw członkowskich, których uprawnienia przyjęłyby władze Unii. Na ile wówczas można by mówić o suwerennej, choć zbiorowej woli państw, a w jakim stopniu byłby to nowy, suwerenny w takim zakresie, jak dotychczas państwo, podmiot prawa międzynarodowego, zależy od szczegółowych rozstrzygnięć. Innym charakterystycznym elementem naszych czasów jest dynamiczny rozwój organizacji pozarządowych, których członkami SA osoby fizyczne lub prawne, a nie państwa. Skupiają one osoby oraz instytucje z różnych krajów, działające w różnych dziedzinach, z pominięciem bezpośredniego zwierzchnictwa państw. Jeszcze większe konsekwencje dla suwerennej pozycji państwa ma pojawienie się nowego typu organizacji – transnarodowych korporacji, które mają możność sterować polityką wewnętrzną i zagraniczną państw, wykorzystując do tego swe potężne wpływy finansowe i powiązania polityczne. Należą do nich wielkie firmy gospodarcze oraz instytucje, w których nie istnieje kwestia przynależności narodowej, a ich interesy realizują się ponad granicami państw. Według Samuela Huntingtona jedne z najważniejszych tego typu organizacji to między innymi Air France, Anakonda, Intelsat, Fundacja Forda, kościół katolicki, CIA, Bank Światowy. Istotne jest też, że nie muszą one działać oficjalnie, a wykorzystywanie nieformalnych powiązań, finansowych nacisków i innego typu międzynarodowych struktur często uniemożliwia zauważenie ich roli i wpływu na suwerenność państwa.

Zakres suwerenności we współczesnym świecie

Pojawienie się wskazanych elementów sytuacji międzynarodowej powoduje, iż suwerenność, jako zjawisko oraz idea, zmienia coraz bardziej swój charakter. Fakt ograniczenia niezależności państw nie musi jednak oznaczać, że suwerenność nie ma znaczenia czy też sensu. Państwo, zrzekając się prawa do części swych decyzji na skutek wejścia w dwustronne czy wielostronne układy, może uzyskać lepszą możność gospodarczego, cywilizacyjnego czy społecznego rozwoju, pewniejsze gwarancje swego bezpieczeństwa. Jeśli czyni to dobrowolnie, a układy nie oznaczają jednostronnego podporządkowania interesom drugiej strony, to suwerenność państwa może zostać w pewnym sensie wzmocniona, stabilność kraju służy bowiem faktycznemu sprawowaniu władzy nad danym terytorium. Można również w takim kontekście widzieć procesy integracji, nawet te najdalej idące. Państwa, tworząc ponadnarodowe wspólne instytucje i im przekazując swe dotychczasowe kompetencje, ograniczają z jednej strony swą suwerenność, z drugiej strony jednak poszerzają zakres władzy i wpływów na nowe terytoria. Trudno też jednoznacznie orzec, że pozarządowe czy transnarodowe organizacje podważają istnienie suwerennego państwa. W bezpośrednich relacjach z nimi ostateczna decyzja o zakresie ich działań na terenie danego kraju należy nadal do państwa. To ono zezwala na funkcjonowanie ich na jego terenie, podpisuje umowy, kontroluje poczynania i – co ważne – jest według norm międzynarodowych w pełni do tego uprawnione. Nie mogą też tego typu organizacje zastąpić państwa w rozwiązywaniu wielu współczesnych problemów stojących przed społecznością międzynarodową. Należy też zwrócić uwagę, że ujawniają się nowe aspekty suwerenności państwa. Z punktu widzenia prawa suwerenność państwa jest traktowana całościowo – nie można domniemywać żadnych ograniczeń wykonywania suwerenności ani rozdzielać, w jakich sferach państwo jest mniej lub bardziej suwerenne. Może ono robić wszystko, co nie jest zakazane przez obowiązujące je normy prawa międzynarodowego. Kiedy jednak przyjrzymy się suwerenności państwa w praktyce, możemy dostrzec, że na różnych płaszczyznach życia państwo zachowuje lub traci jej część, choć nie wynika to z litery prawa. Takimi sferami suwerenności jest suwerenność gospodarcza, polityczna, militarna, terytorialna, kulturowa. Najczęściej trudno je oddzielić, tj. trudno jest wyobrazić sobie państwo zachowujące niezależność bez posiadania którejkolwiek z nich. Jednak współcześnie mogą tu pojawić się różne warianty, np. gdy przy posiadaniu pełnej suwerenności politycznej państwo jest w małym stopniu suwerenne gospodarczo czy militarnie na skutek wejścia w szersze związki lub otwarcia granic przed obcym kapitałem, towarami, siłą roboczą. Interesującym zjawiskiem jest ekspansja kulturowa, wymykająca się spod kontroli państwa ze względu na środki przekazu. Niektóre państwa widzą w tym problem, uważając, że ogranicza ona ich suwerenne prawo do kultywowania narodowych treści. Granice, wbrew woli państwa, przekraczają także problemy ekologiczne. Niejednokrotnie wynikały na tym tle spory o zatruwanie rzek granicznych, niszczenie lasów, budowę fabryk czy elektrowni. W przeszłości sytuacja pod tym względem była prostsza, gdyż bez ekspansji militarnej na czyjeś terytorium i przejęcia nad nim władzy politycznej trudno sobie wyobrazić utratę niezależności w pozostałych dziedzinach – jeśli ona następowała, to wiązało się to z upadkiem państwa i końcem przysługujących mu praw. Sposób interpretacji sygnalizowanych zjawisk i problemów związanych z suwerennością państwa we współczesnym świecie osadzony jest w przyjmowanych za słuszne generalnych stanowiskach badawczych w nauce o stosunkach międzynarodowych. Według idealistów suwerenność państwa nie jest sprzeczna z rozwojem współpracy międzynarodowej, nie narusza jej wiązanie się układami, uczestnictwo w organizacjach i stosowanie wspólnych dla społeczności międzynarodowej norm prawnych i moralnych. Szkoła realizmu i neorealizmu zaś, przyznając tylko państwom prawo decydowania o swych interesach i poczynaniach, suwerenność wiąże z ich samowystarczalnością i siłą militarną. Odmiennie także na tę problematykę zapatrują się zwolennicy transnarodowego i globalnego punktu widzenia. Zastanawiając się nad kwestia suwerenności, należy jednak wziąć pod uwagę, że nie można tej samej miary stosować do wszystkich państw. Stosunek państw z długa historią, może być bardziej przychylny do tendencji ograniczających suwerenność niż tych krajów (np. Afryka), które stanowią zlepek plemion i erozja suwerenności może służyć budowaniu bezpieczniejszego systemu państw, to w przypadku drugich zaowocuje chaosem i konfliktami plemiennymi. Nie wydaje się więc, że idea suwerenności przestała mieć znaczenie, choć możliwe jest stwierdzenie brytyjskiego historyka Arnolda Toynbee’a: „Kult suwerenności stał się wielką religią ludzkości. Jej Bóg domaga się ofiar w ludziach”, przestaje obowiązywać na niektórych obszarach.

Formalne aspekty suwerenności państwa

Suwerenność prawna oznacza, że jeżeli dana jednostka geopolityczna jest uznana jako państwo to posiada atrybut suwerenności, przejawiający się w respektowaniu osobowości prawnej tego podmiotu sprawującego władzę na określonym terytorium i mającego zdolność do samodzielnego wykonywania władzy wewnątrz państwa i występowania w stosunkach międzynarodowych. Suwerenność państw jest równa, zaś podległość prawu międzynarodowemu jest zasadniczym elementem ochrony tej suwerenności. W prawie międzynarodowy terminu suwerenność używa się w dwóch znaczeniach:

1. w odniesieniu do statusu państwa w stosunkach międzynarodowych – suwerenność zewnętrzna
2. oraz charakteru kompetencji państwa i sposobu ich wykonywania – suwerenność wewnętrzna.

Suwerenność zewnętrzna oznacza, że państwa nie podlegają w stosunkach między sobą żadnej „ wyższej władzy” poza uzgodnionym prawem międzynarodowym. Jest ona chroniona normami prawa międzynarodowego, głównie zasadą suwerennej równości państw i zakazu użycia siły lub groźby jej użycia. Suwerenność wewnętrzna odnosi się do swobody państwa w wykonywaniu kompetencji na jego terytorium i jest wyłączna, pełna i samodzielna. Wyłączność oznacza, że na terytorium danego państwa funkcjonuje struktura władzy politycznej odrębna i niezależna od innych państw. Odnosząc się do suwerenności wewnętrznej należy wyodrębnić również jej dwa aspekty:

1. państwowy
2. narodowy.

Suwerenność w pierwszym aspekcie oznacza realne możliwości państwa jako organizacji politycznej do korzystania z suwerenności w rozumieniu prawa międzynarodowego. Zaś suwerenność w aspekcie drugim wskazuje na fakt, że władza państwowa wywodzi swą legitymację z demokratycznie wyrażonej woli narodu. Jak już pisałam suwerenność prawna państwa nie jest pojęciem absolutnym. Jest ona ograniczona dwoma czynnikami: zasięgiem prawnej suwerenności innych państw oraz prawem międzynarodowym, tworzonym przez społeczność międzynarodową w oparciu o zasadę koordynacji, w celu wykreowania ładu w stosunkach międzynarodowych.

Materialne aspekty suwerenności państwa

Suwerenność polityczna państwa oznacza obiektywne możliwości wykorzystania przez nie atrybutów związanych z posiadaniem suwerenności prawnej. Takie rozumienie pojęcia wskazuje na to, iż jest to cecha stopniowalna i zależna od wielu czynników o różnej proweniencji. Do czynników tych zaliczać można:

• zjawiska i procesy występujące w stosunkach międzynarodowych;
• aktualna struktura systemu międzynarodowego;
• typ adaptacji politycznej realizowany przez danego uczestnika stosunków międzynarodowych;
• rola lub role realizowane przez danego uczestnika w odniesieniu do jego środowiska zewnętrznego;
• ogólny potencjał uczestnika stosunków międzynarodowych;
• rozumienie pojęcia suwerenności przez poszczególnych aktorów państwowych.

Adaptacja państwa rozumiana jako proces dążenia do osiągania równowagi między własnymi potrzebami i interesami, a wymaganiami formułowanymi przez środowisko międzynarodowe i wewnątrzpolityczne, ma trzy zasadnicze odmiany:

1. pasywna czyli zamierzona lub nie zamierzone przystosowywanie się państwa do nacisków politycznych;
2. kreatywna to jest aktywne poszukiwanie stale zmieniającego się punktu równowagi pomiędzy dynamiką środowiska międzynarodowego i wewnętrznego środowiska społecznego, będąca w istocie próbą aktywnego kształtowania obu tych środowisk;
3. aktywna polegająca na odmowie przystosowania się państwa do dynamiki jego środowiska politycznego i jednoczesne samodzielne kształtowanie stosunków międzynarodowych.

Podsumowując należy stwierdzić, że nastąpiła wyraźna relatywizacja suwerenności jako wartości. Przestaje ona być pojęciem absolutnym i nienaruszalnym oraz jedynym kryterium oceny interakcji państwa z jego środowiskiem międzynarodowym. Zasada suwerenności stała się normą zewnętrzną. Nastąpiła internacjonalizacja pojęcia suwerenności, gdyż międzynarodowy porządek prawny nie chroni istnienia państwa jedynie jako podstawy stosunków międzynarodowych lecz skupia się na jego jakości i w ten sposób dąży do zachowania stabilności czy pokoju. Mówiąc o suwerenności państwa należy odwoływać się przede wszystkim do jego efektywności, czy zdolności ponoszenia odpowiedzialności za realizację potrzeb i interesów własnych społeczeństw. Suwerenność jako zasada prawa międzynarodowego oraz państwo narodowe nie znikają, choć istnieje wiele wyzwań, którym trzeba sprostać. Suwerenność prawna jest bowiem niezbędna do międzynarodowego uznania państwa. Jej wymiar materialny jest „w mniejszym stopniu definiowaną terytorialnie barierą lecz zmiennym zasobem politycznym charakteryzowanym przez skomplikowane sieci transnarodowe” .

Suwerenność we współczesnym świecie

W ustroju demokratycznym nosicielem suwerenności państwowej (suwerenem) jest lud (zob. suwerenność ludu ). Państwo narodowe może samodzielnie zdecydować o przekazaniu organizacji międzynarodowej wykonywania części swoich kompetencji suwerennych, nie tracąc przy tym suwerenności. Przykładowo tak stanowi Konstytucja RP w art. 90 ust. 1: "Rzeczpospolita Polska może na podstawie umowy międzynarodowej przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach.")

Suwerenność w prawie międzynarodowym

W prawie międzynarodowym suwerenność jest jednoznaczna z podmiotowością międzynarodowo-prawną . Podmiotami prawa międzynarodowego są w pierwszym rzędzie suwerenne państwa, a jednocześnie pojęcie suwerenności wciąż odnosimy tylko do państwa (np. organizacje międzynarodowe nie posiadają atrybutu suwerenności, choć mogą mieć bardzo rozległe kompetencje).

Bibliografia

• Ziemowit J. Pietraś, „Procesy adaptacji politycznej”, Lublin 1995: UMCS, Międzyuczelniany Instytut Nauk Politycznych;
• S. Waever, „Identity, Integration and Security: Solving the Sovereignty Puzzle In E. U. Studies”, Journal of International Affairs, 1995 rok;
• Waldemar J. Wołpiuk, „Niepodległość i suwerenność. Dystynkcje pojęciowe, Warszawa 1998 rok;
• Krzysztof Wojtowicz, „Suwerenność w procesie integracji europejskiej”, Warszawa 2003
• Ryszard Zięba, „Unia Europejska jako aktor stosunków międzynarodowych”, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2003;
• Irena Popiuk – Rysińska, „Suwerenność w rozwoju stosunków międzynarodowych”, Warszawa 1993
• Jan Barcz, „Suwerenność w procesach integracyjnych”, Warszawa 1999;
• Ludwik Ehrlich, „Prawo międzynarodowe publiczne”, Warszawa 1958;
• Zbigniew Cesarz, Elżbieta Stadtmüller, „Problemy polityczne współczesnego świata”, Wrocław 2002;

Zobacz też

• mediatyzacja i kwestia suwerenności rodowej
• Ruch Autonomii Śląska

Linki zewnętrzne

• Suwerenność państwa we wspólnotowym porządku prawnym