Eugene Wigner
Urodzony	17 listopada 1902 Budapeszt
Zmarł	1 stycznia 1995 Princeton
Zawód	fizyk , matematyk

Eugene Paul Wigner, pierwotna, węgierska wersja jego imion to Jenő Pál (ur. 17 listopada 1902 w Budapeszcie , zm. 1 stycznia 1995 w Princeton ) – węgierski fizyk i matematyk , laureat nagrody Nobla w dziedzinie fizyki .

Biografia

Wigner pochodził z rodziny żydowskiej , należącej do ówczesnej klasy średniej Budapesztu. Ojciec Wignera, Antal, był dyrektorem garbarni, zaś matka, Erzsébet, zajmowała się wychowaniem Jenő Pála i jego dwóch sióstr. Od piątego do dziesiątego roku życia miał prywatnego guwernera, potem poszedł do szkoły powszechnej. Rok później stwierdzono u niego gruźlicę i wysłano go do sanatorium w Breitenstein (w Austrii). Po kilkutygodniowej obserwacji okazało się, że diagnoza była błędna. Pobyt w Breitenstein zaowocował jednakże zainteresowaniem się młodego Wignera matematyką.

W roku 1915 Wigner rozpoczął naukę w Fasori Evangélikus Gimnázium , gdzie poznał młodszego o rok Johna von Neumanna . Ich nauczycielem matematyki był pedagog László Rátz . Po uzyskaniu matury w roku 1921 Wigner podjął studia w dziedzinie inżynierii chemicznej na Technische Reichsanstalt Berlin (Instytut Techniczny Rzeszy) – dzisiejszym Technicznym Uniwersytecie Berlińskim . W czasie wolnym, w środowe popołudnia, uczęszczał na kolokwia organizowane przez Deutsche Physikalische Gesellschaft (Niemieckie Towarzystwo Fizyczne) prowadzone m.in. przez Alberta Einsteina , Maxa Plancka , Maxa von Lauge czy Walthera Hernanna Nernsta . Największy jednak wpływ na Wignera wywarł Michael Polanyi , promotor jego pracy doktorskiej, oraz Leó Szilárd . Ten ostatni stał się jego długoletnim przyjacielem. Tematem dysertacji Wignera była "Statistische Mechanik und Reaktionsgeschwindigkeit" (statystyczna mechanika i prędkość reakcji). Po obronie doktoratu Wigner wrócił na krótko do Budapesztu, by podjąć pracę w firmie prowadzonej przez ojca, lecz szybko ją porzucił.

Werner Heisenberg + Eugene Wigner (1928)

Eugene Wigner (z lewej) i Alvin Weinberg

W roku 1926 Wigner objął stanowisko asystenta w zespole Richarda Beckera w Instytucie Cesarza Wilhelma Wielkiego na dzisiejszym Technicznym Uniwersytecie Berlińskim . Tam też podjął badania nad teorią grup , tworząc podstawy fizyki statystycznej . Pod koniec lat 20. prowadził badania w dziedzinie mechaniki kwantowej, które kontynuował również po objęciu profesury w Getyndze , wraz z Schrödingerem i Diracem (ku lekkiemu niezadowoleniu Einsteina ). Z powodu żydowskiego pochodzenia odebrano mu w 1933 roku profesurę, co uświadomiło mu ostatecznie powagę sytuacji w Niemczech i skłoniło do wyjazdu do USA . W 1934 Wigner zapoznał swą siostrę Manci z fizykiem Paul Diracem, co przyniosło z jednej strony w krótkim czasie ślub obojga, a z drugiej pogłębienie związków i współpracy między Eugenem i Paulem. Wigner spotkał w USA też Einsteina, który przybył tam, by objąć katedrę na Uniwersytecie w Princeton .

Kariera profesorska samego Wignera toczyła się w USA na Uniwersytecie Wisconsin, tam też poznał swoją pierwszą żonę, studentkę fizyki Amelie Frank, która w 1937 przedwcześnie zmarła. W tym samym roku przyjął obywatelstwo amerykańskie i szukając nowego otoczenia w celu ucieczki przed bólem po utracie żony, udał się do Princeton , gdzie był od 1938 do emerytury w 1971, z jednoroczną przerwą w 1946, profesorem matematyki.

Ze swoim węgierskim kolegą Leó Szilárdem rozwinął teorię nuklearnej reakcji łańcuchowej i uczestniczył w amerykańskim projekcie budowy bomby atomowej w Los Alamos , gdyż obawiał się, że hitlerowskie Niemcy jako pierwsze zbudują tę broń i użyją jej. Uczestniczył również w Projekcie Manhattan , w ramach którego zbudowano pierwszy efektywnie funkcjonujący reaktor atomowy . Reaktor ten posłużył do wzbogacania plutonu użytego w pierwszej bombie atomowej . Eugene Wigner, razem z Edwardem Tellerem , John von Neumannem i Leó Szilárdem tworzył w Los Alamos grupę naukowców, którą Szilárd nazywał ironicznie "węgierską konspiracją", a przez innych tamtejszych naukowców zwana była też " The Martians " (Marsjanie).

W roku 1963 Wigner otrzymał razem z Hansem Jensenem i Marią Goeppert-Mayer nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki.

Zobacz też

• energia Wignera
• Wzór Breita-Wignera
• Komórka Wignera-Seitza

Linki zewnętrzne

• John J O'Connor; Edmund F. Robertson Eugene Wigner w MacTutor History of Mathematics archive ( ang. )