Stygmatyzacja, etykietowanie, naznaczanie jest to proces nadawania określeń w kategoriach zachowania jednostkom , grupom społecznym czy kategoriom społecznym w wyniku czego przyjmują one nadane im cechy i zaczynają działać zgodnie z przypisanymi im etykietami.

Proces naznaczania społecznego (przypięcie komuś etykietki) odbywa się zawsze przy określaniu negatywnej grupy odniesienia , np. określanie kogoś, kto złamał prawo, mianem kryminalisty.

Naznaczanie bywa przyczyną deprecjonowania jednostek i grup społecznych. Jest on też bazowym mechanizmem tworzenia stereotypów .

Zajmuje się ludzkimi interakcjami, zachowaniem i kontrolą, szczególnie w zakresie dewiacji.

Stygmatyzacja w psychiatrii

Stygmatyzacja może stanowić skutek ujemny diagnozy psychiatrycznej lub psychologicznej polegająca na klasyfikowaniu ludzi według procedury zerojedynkowej. Źródłem negatywnego myślenia o jednostce może być osobowość diagnosty, jego wcześniejsze kontakty z osobami z danej grupy i oficjalne stereotypy .

Postawa prokuratorska to przypisywanie negatywnych etykiet czyli uproszczonych form kategoryzacji społecznej w sposób jawny lub ukryty; negatywne wartościowanie jednostki bez wyjaśnienia przyczyn zachowania .

Stygmatyzacja jest procesem, w którym etykietę nadaje się osobom nie spełniającym oczekiwań innych - nietypowym w wyglądzie, zachowaniu, poglądach, odmiennym kulturowo lub rasowo , niechętnym lub nieumiejącym zachowywać się zgodnie z przyjętymi normami ( osoby należące do subkultur ).

Schemat wpływu stygmatu na jednostkę

Delegacja
Zmiana pozycji społecznej
Odrzucenie
Obniżenie poczucia własnej wartości
Wyuczona bezradność
Efekt Golema

Etykietowanie wpływa zwrotnie na sposób myślenia "chorego" o sobie w kategoriach zawartych w stygmacie, jednostka zaczyna wierzyć w dysponowanie przypisywanymi właściwościami, utożsamiać się z nimi i zachowywać zgodnie z treścią stygmatu, spełniając oczekiwania społeczne.

1. Delegacja najsłabszego członka rodziny do integracji systemu rodzinnego przez manifestację jego patologii zaburzeniem psychicznym . "Chory" czuje się bezradny i bezsilny z powodu braku wsparcia dla jego działań antystygmatyzujących.
2. Zmiana pozycji społecznej. Jednostka otrzymuje komunikaty o nieufności, strachu , podejrzliwości.
3. Odrzucenie przez otoczenie społeczne.
4. Obniżenie poczucia własnej wartości, poczucia bezpieczeństwa i zaufania do siebie i innych, wzrost poczucia zagrożenia. Prowadzi to do zachowań, mających na celu pokazanie się z innej strony, tym bardziej wzrasta podejrzliwość otoczenia, co jednostka interpretuje w kategoriach "wszystko co robię jest złe".
5. Wyuczona bezradność - myślenie o sobie i swoim zachowaniu w kategoriach braku wpływu staje się regułą. Dochodzi do izolacji społecznej, obniżenia nastroju i motywacji do zmiany sytuacji.
6. Efekt Golema - samospełniające się proroctwo dotyczące negatywnych wartościowań własnej osoby. Jednostka zaczyna myśleć o sobie jako " chorym psychicznie ".

Pozytywna rola procesu naznaczania

Pozytywnym skutkiem procesu naznaczania, wykorzystywanym w terapii jest m.in. wychodzenie z uzależnień , gdzie pierwszym krokiem jest autonaznaczenie czyli werbalizacja braku kontroli nad sobą, warunek niezbędny powodzenia terapii.