Spisz na mapie Słowacji

Herb komitatu spiskiego

Zamek Spiski

Spiska Kapituła – religijne centrum Spisza

Spisz ( łac. Scepusium, słow. Spiš, niem. Zips, węg. Szepes) – region historyczny, którego granice zmieniały się na przestrzeni dziejów. Pierwotnie (w XII-XIII w.) obejmował on tylko okolice Spiskiego Zamku, maksymalny zasięg osiągnął w XIX w. Region ten leży w Centralnych i Wewnętrznych Karpatach Zachodnich , w dorzeczu górnego Popradu , górnego Hornádu oraz w części dorzecza Dunajca (na wschód od Białki ). Na północnym zachodzie Spisz sąsiaduje z Podhalem , na północy z ziemią sądecką , na wschodzie z Szaryszem , na południu z Abovem i Gemerem , na południowym zachodzie z Liptowem (zobacz: Regiony Słowacji ).

Obecnie Spisz jest podzielony granicą państwową na części należące do Polski i Słowacji (zobacz: Polski Spisz ). Powierzchnia całego Spisza wynosi ok. 3,7 tys. km², części słowackiej – ok. 3,5 tys. km², części polskiej – 195,5 km². Na Spiszu wyróżnia się dwa subregiony:

• Górny Spisz – Zamagurze Spiskie, kotlina górnego Popradu i Góry Lewockie ,
• Dolny Spisz – kotlina górnego Hornádu i Rudawy Spiskie .

Pod względem geograficznym w granicach Spisza znajdują się, w całości lub w części, następujące regiony: Kotlina Popradzka , Kotlina Hornadzka , Tatry Wschodnie , Tatry Niżne , Góry Straceńskie, Góry Lewockie , Pogórze Spisko-Gubałowskie i Pieniny .

Największe lub najbardziej znane miejscowości Spisza to Poprad , Kieżmark , Nowa Wieś Spiska , Lewocza , Spiskie Podgrodzie (ze Spiską Kapitułą ) i Stara Lubowla . W polskiej części Spisza znajduje się 14 wsi: Czarna Góra , Dursztyn , Falsztyn , Frydman , Jurgów , Kacwin , Krempachy , Łapszanka , Łapsze Niżne , Łapsze Wyżne , Niedzica , Nowa Biała , Rzepiska i Trybsz . Należą one do trzech gmin, spośród których tylko gmina Łapsze Niżne ma charakter wyłącznie spiski.

Historia

Najstarsze ślady człowieka na Spiszu pochodzą z paleolitu . W Gánovcach koło Popradu znaleziono trawertynowy odlew czaszki człowieka neandertalskiego . Koło Spiskiego Czwartku odkryto pozostałości osady z epoki brązu . Niemal na całym obszarze Spisza znajdowano ślady kultury celtyckiej i rzymskiej. Słowianie dotarli tu z dorzecza Wisły oraz z Bałkanów . W IX w. Spisz stanowił część państwa wielkomorawskiego . Z tego okresu pochodzą osady w okolicach Lewoczy oraz miejscowości Nemešany , Smižany , Biała Spiska , Spiska Nowa Wieś , Wielka i Gelnica .

Prawdopodobnie w 1001 r. król Polski Bolesław Chrobry przyłączył do swego królestwa większość ziem spiskich, aktualnie należących do Słowacji. Część z nich stracił już w roku 1018 . W wyniku naporu Węgier południowa granica Polski przesuwała się stopniowo ku północy. Na tereny Spisza Węgry wkroczyły w II połowie XI w. i od tego czasu przez następne trzy stulecia stopniowo przejmowały dalsze tereny, działając metodą faktów dokonanych: intensywnie je kolonizując i wykonując na nich coraz więcej uprawnień administracyjnych. Na tym terenie funkcjonowała polska kasztelania spiska wzmiankowana jeszcze w Kronice Wielkopolskiej pod datą 1136 z nazwą Spis^[1]. Pierwsza wzmianka o Spiszu (okolicach Spiskiego Zamku) pochodzi z dokumentu króla węgierskiego Andrzeja II z 1209 roku^[2]. Granica polsko-węgierska na terenie Spisza przed XIV w. przebiegała najprawdopodobniej doliną Hornadu. Później Węgry wkroczyły na teren kotliny Popradu i z początkiem XIV w. na Zamagurze . Około połowy XIV w. Polska utraciła okolice Podolińca i Starej Lubowli , należące wcześniej do ziemi sądeckiej.

Cały czas postępowała kolonizacja Spisza. Osiedlała sie tu polska ludność z Sądecczyzny, czego pozostałością są zachowane do dziś bliskie związki języka używanego we wschodniej Słowacji z językiem polskim. W XIII w., po zniszczeniach dokonanych przez Tatarów, na Spisz sprowadzono osadników niemieckich, głównie z Nadrenii, Śląska i prawdopodobnie z Saksonii, popularnie zwaną (również przez samych osadników) kolonizacją saską. Kolonizacja ta pozwoliła na szybkie odtworzenie sieci osadniczej zniszczonej przez najazdy mongolskie w latach 40. XIII w. oraz doprowadziła region do gospodarczego rozkwitu (górnictwo i rzemiosło). Na fali tej kolonizacji lokowano na prawie niemieckim większość miast spiskich.

W XV w. nadeszła na te tereny kolejna fala osadnictwa – kolonizacja wołoska . Ludność pochodzenia wołoskiego , wywodząca się z Karpat Południowych , zasiedliła najwyższy, graniczny grzbiet Karpat Zachodnich. Wołosi zajmowali się głównie pasterstwem, ich osady lokowano na prawie wołoskim . Ludność wołoska była w znacznym stopniu zeslawizowana już w czasach tej kolonizacji, zaś w ciągu następnych stuleci przemieszała się ze wschodniosłowiańską grupę etniczną Łemków . Najogólniej mówiąc była to ta część Słowian, których wyodrębnienie etnicznie powstało z powodu zaszłości historycznych (Madziarzy byli w pewnym sensie kontynuatorami Wielkomorawskiej Rzeszy z jej uwarunkowaniami w postaci odrębności liturgicznych i wpływów wschodnich w religii). Drugim czynnikiem był fakt posiadania przez pewien początkowy okres czasu prawie całego pasa Karpat we władaniu węgierskim (na północy aż po ziemie Lędzian), co ułatwiało akcje osadnicze i migracje pasterskie. Królowie oraz feudałowie węgierscy przez wieki posiadali klarowne poglądy w kwestiach osadnictwa i zagospodarowania obszarów im podległych, które konsekwentnie wcielano w życie. Osadnicy niemieccy w większości ulegli wpierw madziaryzacji a następnie słowakizacji, która jednak postępowała nad wyraz powoli. Niemieckie poczucie narodowe odrodziło się w pełni za sprawą niemieckich nauczycieli przybyłych z Czech i Moraw w czasach Republiki Czechosłowackiej. Część ludności niemieckiej do dziś zachowała niemieckie poczucie narodowe, kulturę i język.

W 1412 r. król Władysław Jagiełło pożyczył Zygmuntowi Luksemburskiemu 37 000 kop szerokich groszy praskich (ówcześnie ok. 7 ton czystego srebra). Pożyczkę zabezpieczono zastawem , w którego skład weszły miasta i miasteczka należące wcześniej do ziemi sądeckiej (i później wydzielone jako odrębna jednostka): Lubowla , Podoliniec i Gniazda (w miastach tych utworzono starostwo grodowe z siedzibą w Zamku Lubowelskim) oraz 13 miast spiskich: Biała , Lubica, Wierzbów , Spiska Sobota , Poprad , Straże, Spiskie Włochy , Nowa Wieś dziś Spiska Nowa Wieś , Ruszkinowce, Wielka, Spiskie Podgrodzie (ale nie Zamek Spiski ), Maciejowce, Twarożne. Węgry kilkadziesiąt lat później podjęły próbę odzyskania zastawionych miast, ale wyrokiem sądu papieskiego, który odbył we Wrocławiu w końcu XV w., tereny te zostały przyznane na stałe Polsce i pozostały w jej granicach aż do 1769 r. Pozostałe przy Węgrzech miasta Spiszu utworzyły "prowincję 11 miast spiskich" (Provinz der 11 Zipser Städte, XI. Szepesi Városok Provinciájába), którego głównym ośrodkiem był Spiski Czwartek . Posiadały one szeroką autonomię, ale szybko zaczęły tracić na znaczeniu i już w 1465 stały się częścią państwa spiskiego, którego właścicielem był pan na Spiskim Zamku.

W kolejnych latach przez tereny spiskie przetoczyło się wiele wewnętrznych i międzynarodowych sporów (batalie husyckie , spory Jagiellonów z Władysławem Pogrobowcem , bunt bratrzyków, kolejne bunty chłopskie i antyhabsburskie w XVII i XVIII w.). W 1769 r., podczas konfederacji barskiej , cesarzowa austriacka Maria Teresa zagarnęła starostwo spiskie, a później także czorsztyńskie, nowotarskie i sądeckie. W miejsce starostw utworzono nową prowincję 16 spiskich miast (Provinz der 16 Zipser Städte) z ograniczoną autonomią, którą zlikwidowano dopiero w 1876 r.

Stosunki narodowościowe Spiszu do 1918

Skład narodowościowy ludności Spisza był dość złożony. Większość ludności, zwłaszcza wiejskiej, stanowili Słowacy , na północy Polacy ( Górale ), w miastach mieszkali liczni Niemcy , na południu był spory odsetek ludności węgierskiej .

Według oficjalnych spisów węgierskich, które nie uznawały narodowości polskiej (i ludność polską zaliczano do słowackiej, wyjątkiem byli emigranci z Galicji ), z 1869, 1900 i 1910 skład narodowościowy wyglądał następująco:

• Słowacy 50,4% (58,2%, 58,0%)
• Niemcy 35,0% (25,0%, 25,0%)
• Rusini 13,8% (8,4%, 8,0%)
• Węgrzy 0,7% (6,0%, 6,0%)

Szczególna była sytuacja północnego Spisza, zamieszkanego zwarcie przez ludność polską, co podkreślały wizytacje kościelne m.in. z II połowy XVIII w. Później jednakże zatraciła ona polską świadomość narodową mimo polskiej przynależności etnicznej i językowej (zasiedlenie z Niżnego i Skalnego Podhala oraz Sądecczyzny).

Sprawy narodowościowe zaczęły mieć istotne znaczenie od połowy XIX w. kiedy doszło do słowiańskiego przebudzenia narodowego i intensywnej madziaryzacji. Na Spiszu, acz nieco słabiej, niż w zachodniej i środkowej Słowacji , zaczął się rozwijać narodowy ruch słowacki. Stosunkowo późno, bo od 1895 r. próby działań na rzecz rozbudzenia świadomości narodowej podjęli Polacy. Głównymi ośrodkami działalności polskiej przed I wojną światową były: Łapsze Niżne (zwane "Małą Warszawą"), Lendak i Jurgów. Ponadto we wsiach: Frydman, Dursztyn, Kacwin, Pilchów, Łąckowa, Żar, Rużbachy Niżne, Słowiańska Wieś, Krzyżowa Wieś i w mieście Biała Spiska funkcjonowały polskie tzw. "biblioteki".

Konflikty graniczne po 1918 roku

Niektóre skrawki Spiszu zajęte przez Polskę w 1938

W 1918 r. po jednej stronie granicy węgiersko-galicyjskiej odrodziła się Polska , a po drugiej powstało nowe państwo – Czechosłowacja , która rościła sobie pretensje do całej spuścizny po dawnych Węgrach i polskojęzyczne obszary na Spiszu i Orawie stały się przedmiotem sporu. Polacy, na Spiszu w połowie listopada 1918 r. założyli w Starej Lubowli Polską Radę Narodową. Później cały obszar pn. Spisza znajdował się we władaniu polskim. Polskie posterunki wojskowe stały m.in. u wylotu Doliny Kieżmarskiej. Później między wojskami polskimi i czechosłowackimi dochodziło do zbrojnych starć, które jednak nie zakończyły się otwartą wojną. Na mocy polsko-czechosłowackiego porozumienia z 1 stycznia 1919 granica polsko-czechosłowacka przebiegała grzbietem Magury Spiskiej pozostawiając całą zlewnię Dunajca po stronie polskiej (to jest cały teren tzw. Zamagurza). Jednakże kilka tygodni później wojska polskie wprowadzone w błąd przez przedstawiciel aliantów, wycofały się. A później, w wyniku decyzji Rady Ambasadorów podjętej w Spa 28 lipca 1920 r. do Polski został przyłączony jedynie niewielki fragment z tego terenu, zaledwie 14 wsi, znany odtąd jako Polski Spisz . Po obu stronach pozostało jednak poczucie krzywdy i pretensje terytorialne. Umową zawartą 30 listopada 1938 w Zakopanem Polska wymogła na Słowacji cesję dalszej części Spisza – Jaworzyny Spiskiej oraz Leśnicy Pienińskiej oraz inne, mniejsze fragmenty terytoriów. Z kolei po zakończeniu kampanii wrześniowej teren polskiego Spisza, łącznie z terenami zajętymi przez Polskę w 1938 r., został w wyniku układu Ribbentrop-Černák przekazany przez III Rzeszę Słowacji: faktycznie 3 września, zaś formalnie 21 listopada 1939 r. Po II wojnie światowej przywrócono status quo z lat 1920 - 1938 , choć ostateczne porozumienie graniczne podpisano dopiero w 1958 r.

Współczesny podział narodowościowy

Obecny podział narodowościowy Spisza jest znacznie mniej skomplikowany niż przed 1945 rokiem. Przyczyną są przede wszystkim powojenne wysiedlenia oraz akcje asymilacyjne, charakterystyczne dla państw komunistycznych.

Na Polskim Spiszu struktura narodowościowa jest dość jednolita. 90% mieszkańców zadeklarowało się Polakami, ok. 10% Słowakami. Etnicznych Słowaków jest jednak niewielu – zdecydowana większość deklarujących tą narodowość należy etniczne do tzw. górali spiskich , których kultura i język bliższa jest mieszkańcom polskich gór, niż północnej Słowacji^[3]. Około 3,5% to Romowie , którzy w większości deklarowali narodowość polską.

Na Spiszu słowackim 91,5% mieszkańców (326 tysięcy) w 2001 zadeklarowało narodowość słowacką, ale według szacunków etniczni Słowacy to zaledwie ok. 60% z tej liczby)^[3]. Narodowość polską zadeklarowało zaledwie 314 osób, z powojennych mieszanych małżeństw polsko-czechosłowackich i -słowackich, jednak ogólna liczba etnosu polskiego (ludności kulturowo, językowo i etnicznie polskiej, ale deklarującej inną narodowość i pozbawionej polskiego poczucia narodowego) może sięgać 40-48 tysięcy osób^[3]. Polski etnos ma dominować w rejonach Jaworzyny Spiskiej , Lendaku , Małego Sławkowa. Znaczący jest m.in. w Kieżmarku na Górnym Spiszu, natomiast na Dolnym w Bukowince .
W spisie z 2001 na Spiszu 796 osób określiło się jako Ukraińcy, a 1142 jako Rusini . W przeciwieństwie do Polski, gdzie nie deklarowano narodowości rusińskiej, na Słowacji obywatele czuli się przynależni do dwóch grup narodowościowych. Ukrainizacja ludności rusińskiej (wręcz automatyczne uznawanie Rusinów za Ukraińców) spowodowała, że większość Rusinów wybrała w Czechosłowacji dobrowolną asymilację słowacką i większość obecnie deklaruje się jako Słowacy (podobnie zresztą wygląda sprawa z Ukraińcami). Według szacunków liczba osób pochodzenia rusińskiego/ukraińskiego może sięgać 24-28 tysięcy osób. Najliczniej mieszkają w północnej części powiatu Stara Lubowla (są dwie wyspy etniczne w większości rusińskie – miejscowość Hodemarkt oraz Żakowice, gdzie zajęli miejsce wysiedlonych Niemców), natomiast na Dolnym Spiszu dwa rejony – podnóże Gór Lewockich oraz kilka wsi między Spiską Nową Wsią i Gelnicą . We wsi Stráňany stanowią ponad 20% mieszkańców i przysługuje im prawo do podwójnego nazewnictwa oraz drugiego języka pomocniczego.
Romowie w większości deklarują słowacką, czasem węgierską narodowość, a około 20-25% narodowość romską. Liczba Romów szacowana jest na 60-66 tysięcy osób, czyli 17-18% mieszkańców Spiszu. Najwięcej – ok. 14% w powiecie Gelnica i w powiecie Stara Lubowla (ok.13%). Oficjalnie zadeklarowało się tak niecałe 20 tysięcy osób – w kilkunastu miejscowościach stanowią ponad 20% mieszkańców.
Niemcy liczni na Spiszu przez całe stulecia stanowią obecnie jedną z niewielkich mniejszości. Oficjalnie zadeklarowało narodowość niemiecką 860 osób – głównie w powiecie Gelnica, w Popradzie, Kieżmarku, okolicach Starej Lubowli (wieś Chmielnica – Hobgarten) oraz w środkowym biegu rzeki Gnilec. Osób pochodzenia niemieckiego na Spiszu może żyć jednak nawet 2,5 tysiąca (np. 90% mieszkańców wspomnianej Chmielnicy), głównie w miastach takich jak Poprad i Kieżmarok, lecz deklarują one narodowość słowacką lub nie podają żadnej narodowości^[3].
Węgrzy w okresie panowania węgierskiego nie stworzyli zwartego zasiedlenia, ale w miastach stanowili istotną mniejszość. Obecnie, po asymilacji oraz emigracji lub wysiedleniach okresu komunistycznego, pozostało ich na Spiszu ledwie 416 (głównie w miastach). Etnos węgierski może być niewiele liczniejszy^[3].
Z pozostałych grup narodowościowych najsilniejsi są Czesi – około 2 tysięcy osób, którzy są ludnością napływową. W tej liczbie mieszczą się też deklaracje narodowości morawskiej. Etnicznych Czechów (wraz z Morawianami ) może być około 2,5 tysiąca. Żydzi mieszkający w przeszłości na Spiszu zostali niemal całkowicie wymordowani podczas II wojny światowej. W okresie międzywojennym narodowość żydowską deklarowało 3/4 wyznawców judaizmu; obecnie 37 osób jest wyznania mojżeszowego, a tylko 11 zadeklarowało taką narodowość. Spośród innych narodowości mieszka na Spiszu kilkudziesięciu Rosjan, Serbów, Chorwatów i Bułgarów. Prawie 5 tysięcy osób nie potrafiło zadeklarować swojej narodowości – najwięcej w Spiskiej Nowej Wsi (ok. 2,2%).

Przypisy

Bibliografia

Zobacz też

• Zastaw spiski
• Polski Spisz

Linki zewnętrzne

• Zamek Spiski
• Spisz i Orawa : zbiór artykułów / pod red. T. M. Trajdosa. – Kraków, 1995. – ISBN 83-904802-0-4 (djvu)
• Spiż w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich , Tom XI (Sochaczew – Szlubowska Wola) z 1890 r.