Układ nerwowy ( łac. systema nervosum; ang. nervous system) – u organizmów wielokomórkowych jest to wyspecjalizowany zbiór komórek charakteryzujących się zdolnością do generowania specyficznych sygnałów, jakie mogą zostać przekazane innym komórkom nerwowym, bądź komórkom mięśniowym lub gruczołom i jakie mogą wywołać u odbiorcy określone zmiany. Istotnym elementem sygnału komórek nerwowych jest impuls elektrochemiczny. Niektóre komórki cechują się możliwością generowania i przenoszenia sygnałów na skutek oddziaływań mechanicznych, pod wpływem promieniowania elektromagnetycznego, czy też w wyniku kontaktu z określonymi substancjami chemicznymi. Inne zaś potrafią przenosić sygnały do komórek mięśniowych, które na skutek tych sygnałów dokonują skurczu. Tym samym, zbiór komórek nerwowych, będący częścią bardziej złożonego systemu (np. jakiegoś organu, narządu, lub w ogóle organizmu jako całości), zapewnia możliwość reagowania tego systemu na zmiany zachodzące w jego otoczeniu.

O układzie nerwowym ogólnie

Komórki nerwowe

Podstawową komórką układu nerwowego jest komórka nerwowa - neuron . To właśnie ta komórka cechuje się zdolnością do przenoszenia sygnałów i wywierania tym samym wpływu na inne komórki^[1]. Komórki nerwowe występują w świecie przyrody w rozmaitych kształtach i wyróżnia się wiele ich rodzajów. Neuron, jak każda inna typowa komórka eukariotyczna , zawiera w sobie jądro komórkowe i inne organelle . Miejsce, w jakim znajdują się te struktury nazywane jest ciałem komórkowym (soma, perykarion). Od ciała komórkowego odchodzą natomiast dłuższe wypustki. Wypustki komórki nerwowej nazywa się dendrytami , jeżeli są to funkcjonalne przedłużenia ciała komórkowego przeznaczone do odbierania sygnałów, oraz aksonami , jeżeli są to wypustki posiadające zdolność do przesyłania sygnału danej komórki nerwowej na dłuższą odległość, do innych komórek. Od ciała komórkowego może odchodzić wiele dendrytów, ale zawsze tylko jeden akson. Oba rodzaje wypustek, zarówno dendryt jak i akson, mogą się następnie rozgałęziać. Miejsce, w jakim akson odchodzi od ciała komórkowego, określa się mianem wzgórka aksonalnego i to właśnie w tym miejscu komórka nerwowa generuje swój sygnał, jaki może następnie przekazać innym komórkom. Dzięki rozgałęzieniom aksonu, dana komórka może przekazywać swój sygnał do więcej niż jednej komórki docelowej. Należy jeszcze zauważyć, że komórka nerwowa może odbierać sygnały nie tylko za pomocą dendrytów, ale całej swej powierzchni (również za pomocą powierzchni aksonów), chociaż to właśnie dendryty i ciało komórkowe stanowią główny punkt docelowy dla sygnałów innych komórek nerwowych. Sygnały, jakie kierowane są na aksony, mają natomiast zazwyczaj charakter lokalny, służą do modulowania aktywności samych aksonów.

Funkcjonowanie - przekazywanie sygnałów i odruchy

Układ nerwowy funkcjonuje na zasadzie "przekazywania sygnałów" z jednej komórki nerwowej do innych, lub do komórek mięśniowych, czy też gruczołów. Aby to właściwie wyjaśnić, można posłużyć się bardzo uproszczonym przykładem. Podstawowym behawioralnym zjawiskiem wynikającym z funkcjonowania układu nerwowego jest odruch - np. prosta reakcja motoryczna w odpowiedzi na określoną zmianę w otoczeniu organizmu, skurcz mięśnia w odpowiedzi na jakiś zewnętrzny bodziec mechaniczny. Wyobraźmy sobie komórkę nerwową jako ciało komórkowe (z ewentualnymi dendrytami), od którego odchodzi akson. W uproszczeniu, na schemacie graficznym możemy to zilustrować po prostu jako kulkę z odchodzącą od niej kreską, symbolizującą akson.

Wyobraźmy sobie dalej, że ciało komórkowe (z ewentualnymi dendrytami, a więc owa "kulka") znajduje się w tym miejscu organizmu, na jaki ma zadziałać wyzwalający odruch bodziec mechaniczny. Dodajmy przy tym, że mamy na myśli taki rodzaj komórki nerwowej, która potrafi wygenerować sygnał na podstawie oddziaływań mechanicznych. Akson tej komórki dociera natomiast w miejsce, w jakim znajduje się komórka mięśniowa (bądź grupa komórek mięśniowych), jaka ma się w odpowiedzi na zewnętrzną stymulację skurczyć. Kiedy bodziec zadziała, wywoła zmiany biochemiczne wewnątrz komórki nerwowej prowadzące do wygenerowania sygnału, impulsu nerwowego - potencjału czynnościowego . Zjawisko potencjału czynnościowego polega na lokalnej wymianie jonów między wnętrzem komórki a jej otoczeniem. W wyniku takiej wymiany lokalnie na danym fragmencie powierzchni komórki nerwowej zmienia się napięcie elektryczne. Potencjał czynnościowy jest początkowo generowany we wzgórku aksonalnym, w miejscu, w jakim akson odchodzi od ciała komórkowego neuronu. Proces wymiany jonów przenosi się następnie z miejsca na miejsce wzdłuż powierzchni aksonu i w ten sposób impuls nerwowy wędruje na sam koniec wypustki. Kiedy dotrze do miejsca, w jakim koniec wypustki komunikuje się z komórką mięśniową (miejsce takiej komunikacji nazywa się synapsą ), wywołuje procesy biochemiczne mające na celu przekazanie komórce mięśniowej ostatecznego sygnału, jaki ma już postać wyłącznie chemiczną. Zakończenie aksonu uwalnia pewną substancję chemiczną (nazywaną fachowo neuroprzekaźnikiem ), która docierając do komórki mięśniowej inicjuje zjawiska biochemiczne, dzięki którym komórka mięśniowa dokona skurczu. Podsumowując - bodziec stymuluje komórkę nerwową, ta generuje potencjał czynnościowy rozchodzący się od początku do końca aksonu, zakończenie aksonalne uwalnia neuroprzekaźnik, a ten w konsekwencji stymuluje komórkę mięśniową do skurczu^[2]. Taki prosty odruch występuje u najprostszych organizmów będąc podstawą ich zachowania się, zaś u organizmów bardziej złożonych (np. u ssaków) może być podstawą funkcjonowania narządów wewnętrznych, sterując np. motoryką żołądkowo-jelitową.

Schemat odruchu. S – bodziec; A - komórka czuciowa; B - komórka ruchowa stymulująca Ef – efektor (w tym przypadku komórki mięśniowe)

Tego typu odruch zapewniany jest zazwyczaj nie przez pojedynczy neuron, lecz przez przynajmniej dwa, połączone ze sobą hierarchicznie. Pierwsza komórka ma charakter rejestratora bodźca, pełni rolę receptora - jest to komórka czuciowa, sensoryczna, generuje pobudzenie na podstawie stymulacji. Drugi neuron ma charakter motoryczny, ruchowy. Kiedy zostanie pobudzony, stymuluje komórkę mięśniową. Ukazuje to ilustracja po prawej stronie.

U organizmów rozwiniętych większość odruchów jest realizowana przez bardziej złożone obwody neuronalne, gdzie proces przekazywania sygnału między komórką czuciową a ruchową podlega dodatkowej modulacji. Wyobraźmy sobie dwie komórki nerwowe. Komórka receptoryczna, czy też czuciowa, reaguje na bodźce zewnętrzne (np. zniekształcenia fizykalne) i przekazuje sygnał komórce ruchowej, która stymuluje komórkę mięśniową (a więc tak, jak we wcześniejszym schemacie; nazwijmy to głównym obwodem). Pomiędzy komórką czuciową a ruchową mogą jednak występować jeszcze neurony pośredniczące (lub inaczej interneurony ) w takim sensie, że sygnały komórki czuciowej przekazywane są do neuronów pośredniczących, a dopiero te stymulują neurony ruchowe. Dodatkowo aktywność obwodu głównego może podlegać modulacji poprzez obwody dodatkowe, które mogą ułatwiać (pobudzać), albo utrudniać (hamować) przekazywanie sygnałów między komórką czuciową, a ruchową. Aktywność wywołana przez pewne rodzaje neuroprzekaźników może bowiem ułatwiać powstawanie potencjału czynnościowego, zaś w przypadku innych neuroprzekaźników - utrudniać i powodować jak gdyby "wyłączenie" danego neuronu^[3]. U kręgowców, większość takich sieci nerwowych jest anatomicznie zbudowana w taki sposób, że zakończenie receptoryczne komórki czuciowej, znajduje się np. w skórze, czy w ściance narządu (tam, gdzie działa bodziec) a impuls nerwowy przekazywany jest aksonem komórki czuciowej do układu ośrodkowego^[4]. W takich sytuacjach wypustkę komórki czuciowej nazywa się włóknem dośrodkowym (doprowadzającym sygnał do układu ośrodkowego, z obwodu). W obrębie układu ośrodkowego znajduje się synapsa między neuronem czuciowym a ruchowym, a impuls nerwowy neuronu ruchowego wyprowadzany jest ponownie poza układ ośrodkowy, na obwód, gdzie znajduje się złącze nerwowo-mięśniowe (gdzie akson komórki nerwowej tworzy synapsę z komórką mięśniową). Wówczas wypustka komórki nerwowej nazywa się włóknem odśrodkowym (wyprowadzającym sygnał z układu ośrodkowego). Miejsce w układzie ośrodkowym, w jakim impulsacja komórki czuciowej przełącza się na komórki ruchowe u kręgowców, to rdzeń kręgowy i pień mózgu. Dlatego też w tym przypadku mówi się o odruchach rdzeniowych i pniowych.

Dywergencja neuronów.

Konwergencja neuronów.

Pobudzenie w układzie nerwowym nie zawsze pokonuje prostą drogę od receptora do efektora. Powszechnym zjawiskiem jest konwergencja (zbieżności) i dywergencja (rozbieżności) neuronów. Mimo, że akson jest pojedynczy może być rozgałęziony. Z dywergencją mamy do czynienia gdy rozgałęzienia jednego neuronu tworzą synapsy z wieloma neuronami. Odwrotną sytuację gdy jedna komórka jest pobudzana (lub hamowana) przez wiele neuronów nazywamy konwergencją. Oba te zjawiska tworzą skomplikowaną sieć połączeń.^[5]

Ewolucja układu nerwowego

Schematy układów nerwowych różnych grup organizmów

Najprostszy układ nerwowy występuje u najprostszych jamochłonów , takich jak stułbia , przyjmując postać pojedynczych komórek nerwowych połączonych wypustkami (sieć nerwowa). Niektóre z komórek są wyspecjalizowane w generowaniu sygnałów pod wpływem zmian fizykalnych (w pewnym sensie można powiedzieć, że reagują na dotyk), inne - pod wpływem obecności właściwych substancji chemicznych (w pewnym sensie można powiedzieć, że reagują na bodźce smakowe/zapachowe). Zwierzęta nieco bardziej rozwinięte posiadają układ nerwowy znacznie bardziej rozbudowany. Wewnątrz organizmu znajduje się sieć nerwowa zorganizowana wokół dwóch pni nerwowych, podłużnie przebiegających wzdłuż ciała robaka, a równoległych do siebie. Są one łańcuchem zwojów - skupisk ciał komórkowych neuronów. Każdy kolejny zwój unerwia czuciowo i ruchowo właściwy dla siebie segment ciała. Zazwyczaj dwa największe zwoje znajdują się w części głowowej. Taka organizacja układu nerwowego bywa też określana jako drabinka nerwowa. U organizmów jeszcze bardziej rozwiniętych dwa pnie nerwowe znajdują się bardzo blisko siebie, bądź łączą się w jeden wspólny pień (łańcuszek nerwowy). Upraszczając można powiedzieć, że ewolucja układu nerwowego przebiega w taki sposób, że u organizmów bardziej rozwiniętych zwoje nerwowe zwiększają liczebność ciał komórkowych, zaś największemu rozwojowi ulegają zwoje znajdujące się w części głowowej - zwoje mózgowe. U owadów zwoje te określane są niekiedy jako mózgowie. Tym samym układ nerwowy ulega centralizacji. U kręgowców , a więc u ptaków , gadów , płazów i ssaków , układ nerwowy tworzy wręcz oddzielny narząd o niezwykle skomplikowanej budowie, zamknięty w jamie czaszki i kanale kręgowym - ośrodkowy układ nerwowy . Jest on połączony dwukierunkowo z narządami zmysłu, narządami wewnętrznymi, mięśniami i gruczołami za pomocą obwodowego układu nerwowego . Pewna część układu ośrodkowego - rdzeń kręgowy - odziedziczyła cechy charakteryzujące drabinki i łańcuszki nerwowe. Rdzeń kręgowy (również u człowieka) posiada budowę segmentową, gdzie każdy kolejny segment, czy odcinek, unerwia czuciowo i ruchowo odpowiednią część ciała. Rolą układu nerwowego, jaką można zaobserwować już u jamochłonów, jest umożliwienie organizmom poruszania się, jak i reagowania na zmiany zachodzące w otaczającym organizm środowisku.

Układ nerwowy kręgowców

Opis ogólny

Układ nerwowy wszystkich kręgowców w toku rozwoju osobniczego wykształca podobne struktury, które następnie rozwijają się u poszczególnych gatunków w mniej, lub bardziej złożone postacie. Początkowo powstają trzy pęcherzyki mózgowe: przodomózgowie, śródmózgowie i tyłomózgowie. Następnie pierwszy i trzeci dzielą się na dwa, tak, że ostatecznie powstaje pięć pęcherzyków: kresomózgowie, międzymózgowie, śródmózgowie - pozostaje niepodzielone, oraz tyłomózgowie wtórne i rdzeniomózgowie.

Schemat pęcherzyków mózgowych kręgowców. Terminologia łacińska i anglojęzyczna

A. Przodomózgowie ( łac. prosencephalon; ang. forebrain) rozwija się w:

• kresomózgowie (łac. i ang. telencephalon), które tworzy m.in.

- opuszki węchowe - dwie wypustki rozwijające się do przodu, zawierające receptory węchowe

- mózgowe struktury analizujące informacje węchowe (płat węchowy, węchomózgowie ) - rozwija się do tyłu od opuszek

- półkule mózgowe - rozwijające się na boki, pokryte korą mózgową - skupiskiem ciał komórkowych neuronów

- struktury podkorowe - skupiska ciał komórkowych neuronów znajdujące się wewnątrz półkul

• międzymózgowie (łac. i ang. diencephalon), które tworzy m.in.

- podwzgórze - skupisko ciał komórkowych neuronów

- wzgórze - skupisko ciał komórkowych neuronów, ale powstaje tylko u wyższych gatunków

B. Śródmózgowie (łac. mesencephalon; ang. midbrain), które tworzy m.in.

struktury wzrokowe, jakie u niższych gatunków przybierają postać głównego elementu śródmózgowia, tworząc parzyste płaty wzrokowe, ale u ssaków ulegają marginalizacji na rzecz ośrodków wzrokowych w korze mózgowej, pozostając w śródmózgowiu jako wzgórki górne

C. Tyłomózgowie (łac. rhombencephalon; ang. hindbrain) rozwijające się w:

Schemat mózgowia żaby z perspektywy grzbietowej (tj. od góry)

• Tyłomózgowie wtórne (łac. i ang. metencephalon), które tworzy m.in.

- móżdżek - twór podobny do półkul mózgu, posiadający półkule móżdżku i móżdżkowe struktury podkorowe

- most - element pośredniczący między śródmózgowiem a rdzeniem przedłużonym, ale powstaje tylko u gatunków wyższych

• Rdzeniomózgowie - (łac. i ang. myelencephalon), które tworzy

rdzeń przedłużony , opuszkę - strukturę, jaka płynnie przechodzi w ciągnący się dalej rdzeń kręgowy.

Wymienione powyżej elementy noszą nazwę mózgowia , które wraz z rdzeniem kręgowym tworzy ośrodkowy układ nerwowy , wypełniający jamę czaszki i kanał kręgowy. Przodomózgowie, a więc półkule mózgu (kresomózgowie) i międzymózgowie, jest nazywane po prostu mózgiem. Pozostałe struktury, a więc śródmózgowie i tyłomózgowie, nazywane są pniem mózgu. Choć rozwój ewolucyjny dotyka właściwie wszystkich struktur układu nerwowego, wydaje się, że w największym zakresie rozwojowi ulega właśnie mózgowie.

Półkule mózgu u niższych gatunków nie mają dużych rozmiarów, zaś kora mózgowa - skupisko ciał komórkowych neuronów pokrywające półkule - jest gładka. Oglądając mózgowie takich zwierząt, uwagę przykuwają znajdujące się do przodu opuszki węchowe, mające względnie znaczne rozmiary w stosunku do rozmiarów całego mózgowia. Podobnie śródmózgowie, tworzące tzw. płaty wzrokowe, jest wyraźnie widoczne (zob. rysunek obok - mózgowie żaby). Wraz z rozwojem ewolucyjnym, nie tylko zwiększają się rozmiary mózgowia, ale ma też miejsce niewspółmiernie większy rozwój mózgu w porównaniu do innych struktur. Półkule mózgowe i móżdżek mogą zakrywać śródmózgowie. Wraz z dalszym rozwojem ewolucyjnym półkule mózgu jeszcze bardziej zwiększają swoją objętość, zaś kora mózgu i kora móżdżku ulegają coraz większemu pofałdowaniu. Największy rozwój ewolucyjny mózgowia i kory mózgowej odnotowuje się oczywiście u człowieka (zob. sekcję ilustracji w tym artykule). Zmianom ulegają nie tylko rozmiary struktur mózgowia, ale także i organizacja połączeń między nimi.

Analizatory wrażeń zmysłowych

U niższych zwierząt narząd wzroku (dokładniej - siatkówka ) przesyła informacje do śródmózgowia, gdzie znajduje się mózgowy analizator wzroku. U zwierząt wyższych, ośrodek wzrokowy ulega marginalizacji, zaś aksony wysłane z siatkówki w przeważającej większości zmierzają do wzgórza w międzymózgowiu, aby tam przełączyć przekazywanie sygnałów na lokalne neurony, których aksony zmierzają już do kory mózgowej. U gatunków wyższych główne analizatory poszczególnych zmysłów znajdują się w różnych obszarach kory mózgowej, zaś wzgórze pełni rolę stacji przekaźnikowej. Wyjątkiem jest tutaj zmysł węchu. U gatunków niższych, zmysł węchu jest zmysłem podstawowym, dlatego też proporcje rozmiaru opuszek węchowych i płatów węchowych w mózgowiu są takie znaczne. Kiedy my - ludzie - czujemy jakiś przykry zapach, większość z nas ma ochotę natychmiastowego opuszczenia pomieszczenia, w jakim unosi się ten zapach, lub oddalenia się od miejsca, jakie uważamy za źródło tego zapachu. Reakcja ta wydaje się natychmiastowa i automatyczna, odczuwamy wstręt a na naszej twarzy pojawia się grymas - to pozostałość po pierwotnej roli tego zmysłu. Niższe zwierzęta nie obwąchują otoczenia tak po prostu, za pomocą zapachu odróżniają przedstawicieli swojego gatunku od innych zwierząt, różnicują drapieżników od zwierząt neutralnych, jak i obiekty nadające się do jedzenia od niejadalnych. Zmysł węchu jest zmysłem "na odległość", pozwala wcześnie ostrzec zwierzę o potencjalnym zagrożeniu. Jego znaczenie dla przetrwania organizmu wiąże się z tym, że poszczególne zapachy wyzwalają proste stany afektywne, które można opisać jako stymulujące zbliżanie się do "pachnącego" obiektu, bądź oddalanie się od obiektu "śmierdzącego". Przypuszczalnie z tego układu w toku ewolucji wykształciły się znane nam dobrze emocje i bardziej skomplikowane stany uczuciowe. Węchomózgowie u zwierząt wyższych stopniowo traci bezpośredni związek z odbieraniem i przetwarzaniem informacji węchowych, natomiast rozwijane są inne funkcje, związane z zapamiętywaniem nowych informacji i emocjami. Mimo to, u człowieka, struktury jakie wyewoluowały z płatów węchowych, zachowują pierwotną postać budowy wewnętrznej.

Budowa układu nerwowego naczelnych

1. Ośrodkowy układ nerwowy (łac. systema nervosum centrale; ang. central nervous system)

• Rdzeń kręgowy (łac. medulla spinalis; ang. spinal cord)
• Mózgowie (łac. encephalon; ang. brain)

a) Móżdżek (łac. i ang. cerebellum)

b) Pień mózgu (łac. truncus cerebri; ang. brain stem)

- Rdzeń przedłużony (opuszka; łac. i ang. medulla oblongata)

- Most (łac. i ang. pons)

- Śródmózgowie (łac. mesencephalon; ang. midbrain)

c) Mózg (łac. i ang. cerebrum)

- Półkule mózgu (łac. hemisphaeria cerebri; ang. cerebral hemispheres)

- Międzymózgowie (łac. i ang. diencephalon)

2. Obwodowy układ nerwowy (łac. systema nervosum periphericum; ang. peripheral nervous system)

• Somatyczny układ nerwowy (łac. ?; ang. somatic nervous system)
• Autonomiczny układ nerwowy (wegetatywny; łac. systema nervosum autonomicum; ang. autonomic (visceral) nervous system)

- część współczulna (układ sympatyczny; łac. pars sympathica; ang. sympathetic nervous system)

- część przywspółczulna (układ parasympatyczny; łac. pars parasympathica; ang. parasympathetic nervous system)

- część enteryczna (układ żołądkowo-jelitowy; ang. Enteric nervous system)

Przypisy

Więcej informacji

Ilustracje

W sieci można znaleźć bardzo wiele ilustracji i zdjęć dotyczących układu nerwowego, jednakże większość z nich jest objęta prawami autorskimi i nie jest wolna. Dlatego też, z szacunku do wartości własności intelektualnej, zostają one zaprezentowane w takiej postaci, a nie jako grafika Wikipedii.

• Diagram - schemat układu nerwowego bezkręgowców - onet.pl - WIEM
• Diagram - schemat przekroju przez układ nerwowy muchy - czołowy , strzałkowy i poziomy
• Diagram - ośrodkowy układ nerwowy żaby , również tutaj - powierzchnia grzbietowa , powierzchnia brzuszna

• Fotografia - powierzchnia mózgowia myszy (Mus musculus) - brainmuseum.org
• Fotografia - powierzchnia mózgowia szczura (Rattus norvegicus) - brainmuseum.org
• Fotografia - powierzchnia mózgowia piżmaka (Ondatra zibethicus) - brainmuseum.org
• Fotografia - powierzchnia mózgowia świnki morskiej (Cavia porcellus) - brainmuseum.org
• Fotografia - powierzchnia mózgowia wiewiórki (Sciurus carolinensis) - brainmuseum.org
• Fotografia - powierzchnia mózgowia królika (Oryctolagus cuniculus) - brainmuseum.org
• Fotografia - powierzchnia mózgowia kota (Felis catus) - brainmuseum.org
• Fotografia - powierzchnia mózgowia świni (Sus scrofa domesticus) - brainmuseum.org
• Fotografia - powierzchnia mózgowia pumy (Puma concolor) - brainmuseum.org
• Fotografia - powierzchnia mózgowia niedźwiedzia polarnego (Ursus maritimus) - brainmuseum.org
• Fotografia - powierzchnia mózgowia psa (Canis familiaris) - brainmuseum.org
• Fotografia - powierzchnia mózgowia zebry (Equus burchellii) - brainmuseum.org
• Fotografia - powierzchnia mózgowia foki (Phoca vitulina) - brainmuseum.org
• Fotografia - powierzchnia mózgowia delfina (Tursiops truncatus) - brainmuseum.org

• Fotografia - powierzchnia mózgowia marmozety (Callithrix jacchus) - brainmuseum.org
• Fotografia - powierzchnia mózgowia ponocnicy (Aotus trivirgatus) - brainmuseum.org
• Fotografia - powierzchnia mózgowia koczkodana (Cercopithecus nictitans) - brainmuseum.org
• Fotografia - powierzchnia mózgowia rezusa (Macaca mulatta) - brainmuseum.org
• Fotografia - powierzchnia mózgowia goryla (Gorilla gorilla) - brainmuseum.org
• Fotografia - powierzchnia mózgowia szympansa (Pan troglodytes) - brainmuseum.org
• Fotografia - powierzchnia mózgowia człowieka (Homo sapiens) - brainmuseum.org

• Fotografia - przekrój czołowy przez mózgowie myszy (Mus musculus) - brainmuseum.org
• Fotografia - przekrój czołowy przez mózgowie ponocnicy (Aotus trivirgatus) - brainmuseum.org
• Fotografia - przekrój czołowy przez mózgowie kota (Felis catus) - brainmuseum.org
• Fotografia - przekrój czołowy przez mózgowie rezusa (Macaca mulatta) - brainmuseum.org
• Fotografia - przekrój czołowy przez mózgowie szympansa (Pan troglodytes) - brainmuseum.org
• Fotografia - przekrój czołowy przez mózgowie człowieka (Homo sapiens) - brainmuseum.org

Linki zewnętrzne

• "What the frog`s eye tells the frog`s brain" - reprint artykułu z 1959 roku - PDF
• bezkręgowce ogólnie - Invertebrate Nervous System - Neuroscience for Kids
• muszka owocówka - FLYBRAIN, An online atlas and database of the dorsophilia nervous system
• muszka owocówka - Images of the Drosophila Brain
• mysz - The Mouse Brain Library
• mysz - High Resolution Mouse Brain Atlas
• ssaki - BrainMaps.org
• ssaki - Comparative Mammalian Brain Collections - brainmuseum.org

Wybrana polskojęzyczna literatura książkowa

• Bochenek A. i Reicher M. (2000) Anatomia Człowieka, tom IV (Układ nerwowy ośrodkowy). Wydanie V. Warszawa: PZWL.
• Sadowski B. (2001) Biologiczne mechanizmy zachowania się ludzi i zwierząt. Warszawa: PWN.
• Ingram J. (1996) Płonący dom. Odkrywając tajemnice mózgu. Warszawa: Prószyński i S-ka.

Zobacz też

• Oś ruchowa