Skrzyp olbrzymi
Skrzyp olbrzymiPędy z kłosami zarodnionośnymi Pochwy ze zrośniętych liści zakończone ząbkami. Dolne człony pędów bocznych krótsze od pochew. Skrzyp olbrzymi (Equisetum telmateia Ehrh.) –
gatunek
należący do rodziny
skrzypowatych
. Jest to najokazalszy skrzyp spośród występujących poza strefą tropikalną. W Polsce gatunek ten występuje rzadko, przede wszystkim na pogórzu i w północnej części kraju. Jest to roślina podgórska, związana z wilgotnymi i mokrymi siedliskami o średnim nasłonecznieniu. W Polsce na wielu obszarach traci stanowiska i znajduje się pod
ochroną prawną
. RozmieszczenieGatunek o ciekawym
zasięgu
, ponieważ cechuje się międzykontynentalną
dysjunkcją
. Podgatunek typowy występuje w północno-zachodniej
Afryce
, w południowej i środkowej
Europie
(północna granica zasięgu biegnie przez
Wielką Brytanię
,
Danię
,
Litwę
,
Ukrainę
po
Krym
i
Kaukaz
), rośnie też w zachodniej Azji (od
Turcji
po
Iran
)[3]. Podgatunek subsp. braunii występuje w zachodniej części
Ameryki Północnej
, w stanach:
Alaska
,
Kalifornia
,
Oregon
,
Waszyngton
oraz w prowincji
Kolumbia Brytyjska
[4]. W
Polsce
gatunek rzadki, miejscami częściej spotykany tylko w niższych położeniach w
Karpatach
i
Sudetach
oraz w pasie
pojezierzy pomorskich
, poza tym bardzo rozproszony[5]. Morfologia- Pokrój
-
Gametofit
wykształca się w postaci drobnego, blaszkowatego, podzielonego na łatki tworu.
Sporofit
rozwija się na nim po zapłodnieniu, najpierw w postaci
kłącza
, z którego wyrastają dwupostaciowe pędy nadziemne: wczesną wiosną zarodniowe, latem płonne.
-
Kłącze
- Silnie rozgałęzione ściele się zwykle na głębokości od 0,6 do 1,2 m pod poziomem gruntu. Z odgałęzień skierowanych w górę wyrastają liczne pędy nadziemne. Kłącze podzielone jest na węzły i międzywęźla. Międzywęźla pokryte są cienkimi, jednokomórkowymi włoskami barwy brunatnej. Gęste włoski tworzą okrywę w formie pilśni wokół kłączy. Wzdłuż międzywęźli biegną słabo widoczne, zaokrąglone na szczycie listwy. U podstawy międzywęźli wyrastają bulwki, które po różnym okresie spoczynku wyrastają w nowe pędy.
-
Łodyga
- Pędy zarodniowe osiągają do 25 cm (rzadko 50 cm) wysokości, podczas gdy
pędy płonne
do 120 cm (rzadko 250 cm) wysokości. Pędy zarodniowe są żółtawo-brązowawe, białawe lub bladozielone, o średnicy do 15 mm. Na pędzie podzielone gęsto na ok. 12 węzłów, z których wyrastają pochwy liściowe. Na szczycie pędów znajdują się wrzecionowate kłosy zarodniowe. Pędy płonne są białawo-żółtawe, słabo pożłobione, z 20–40 niewyraźnymi żeberkami, o średnicy 10–12 mm (rzadko do 20 mm). W węzłach z każdego rowka wyrastają pojedyncze, zielone i zwykle nierozgałęzione pędy boczne. Powierzchnię mają szorstką, z 4–5 żeberkami. Najniższe człony bocznych odgałęzień są wyraźnie krótsze niż pochwy liściowe łodygi.
-
Liście
- Na pędach płonnych liście w liczbie 20–40 zrośnięte w
pochwy liściowe
osiągają do 4 cm długości. Pochwy te w dolnej części łodygi przylegają do niej, w górnej – są lejkowato rozszerzone. Pochwy są pokryte płaskimi żeberkami oddzielonymi wąskimi rowkami o wyraźnych, ostrych krawędziach. Ząbki są lancetowato-szydlaste, dwukrotnie krótsze od zrośniętej części pochew. Na końcach są zwężone w szczecinkę, czasem łączą się po 2–3. Na pędach płonnych pochwy liściowe tworzone także ze zrośniętych 20-40 listków osiągają do 2,5 cm długości i zakończone są szydlastymi ząbkami z ciemnobrązowym grzbietem, podobnej długości jak zrośnięta część pochew. Szczyty ząbków łatwo odłamują się. Pochwy liściowe pędów bocznych osiągają 6 mm długości i zakończone są także łatwo odłamującymi się, szydlastymi ząbkami.
-
Kłos zarodnionośny
- Długości 4–8 cm, z pustym środkiem i zaokrąglonym wierzchołkiem. Złożony z tarczowatych liści zarodnionośnych, po których spodniej stronie znajduje się po kilka
zarodni
.
Biologia- Cechy fitochemiczne
- Ziele zawiera
alkaloidy
(m.in. śladowe ilości
nikotyny
),
saponiny
,
krzemionkę
[6]. W roślinie znajduje się też enzym tiaminaza, powodujący rozkład
witaminy B1
i dlatego spożycie dużej ilości surowego ziela może spowodować znaczne problemy zdrowotne, właściwe dla niedoboru witaminy B1[7].
- Anatomia
- Pęd zarówno nadziemny (łodyga), jak i podziemny (kłącze) w centralnej części z przewodem powietrznym. Wszystkie
wiązki przewodzące
otoczone są jedną, wspólną
śródskórnią
. W zewnętrznej części łodygi przebiegają wzdłuż żeber pasma
sklerenchymy
. W rowkach pędów bocznych znajduje się kilka (zwykle 2), nieregularnych linii z
aparatami szparkowymi
. Aparaty szparkowe są niezagłębione i otwierają się bezpośrednio na zewnątrz (dlatego gatunek zaliczany jest do grupy Equiseta phaneropora). Pod rowkiem i aparatami szparkowymi biegnie pojedynczy przewód powietrzny (rowkowy). Zarówno on, jak i szeroki przewód centralny powstaje w wyniku rozluźnienia i rozerwania miękiszu pierwotnego[8].
- Rozwój
- Z trwałego kłącza podziemnego w marcu i kwietniu wyrastają nad powierzchnię gruntu pędy zarodnionośne. Do dojrzeniu i wysypaniu
zarodników
pędy te w kwietniu (do początku maja) w krótkim czasie obumierają. W międzyczasie nad powierzchnię gruntu wschodzą zielone pędy wegetatywne i kolejne, nowe pędy tego rodzaju pojawiają się przez dłuższy czas na początku sezonu wegetacyjnego. Jesienią, w drugiej połowie października pędy nadziemne zasychają[9]. Rozprzestrzenia się głównie wegetatywnie (poprzez kłącza), rzadko nowe rośliny (sporofity) powstają z zarodników i przedrośli[10].
- Genetyka
-
2n
= 216.
NazwaW języku polskim utrwalona jest w zasadzie tylko jedna nazwa zwyczajowa – skrzyp olbrzymi. W dawniejszych źródłach jedynie
Syreniusz
pisze o tym gatunku, używając nazwy "strzępeczka wielka". W nazewnictwie ludowym i dawnym używano zwykle jednej nazwy w odniesieniu do różnych gatunków skrzypów, najczęściej "skrzyp" (odnotowana już w 1468 r.), rzadko też w zapisie "skrzip" lub "skrzyb". Stosowano też określenia: "przęstka", "choczyk", "choszczka", "chwoszcz", "kostrzka", "koszczka", "strzępeczka" i "strzępka" oraz regionalnie – "sosanki" i "skryk". Ciekawostką jest nazwa skrzypów – "koński ogon" lub "koniogon", odnosząca się do skrzypów i spotykana u
Marcina z Urzędowa
oraz w Słowniku języka polskiego wydanym w Wilnie w 1861 r., w opracowaniu A. Zdanowicza i in.[11] Słowo o takim znaczeniu stosowane jest w odniesieniu do skrzypów w krajach anglosaskich (horsetail) i od niego wywodzi się też nazwa naukowa rodzaju. Słowo Equisetum ustalone zostało jako nazwa rodzajowa przez
Tourneforta
, a wzięte zostało w ślad za
Pliniuszem Starszym
, który pisał o equisaetum (z łaciny: equus = koń i seta = szczecina, co w przenośni znaczy "koński ogon" lub "końska grzywa"). Jeszcze wcześniej w tym samym znaczeniu nazwa zastosowana została przez
Demokryta
w
języku greckim
– jako hippuris = koński ogon. Określenie gatunkowe telmateia wzięte zostało przez Jakoba Ehrharta z greckiego, gdzie telmatos znaczy woda stojąca, bagno, staw, telmateja = błotny, bagienny[12]. Ważna nazwa naukowa gatunku ustalona została w 1783 przez Jakoba F. Ehrharta (1742-1795)[13]. Wcześniej co prawda gatunek został opisany w 1778 r. przez
Jean-Baptiste de Lamarcka
jako (Equisetum maximum Lam.), jednak nazwa ta nie spełnia kryteriów
nomenklaturowych
, choć jako starsza była w częstym użyciu w XX wieku i jest najczęściej pojawiającym się
synonimem
. ZmiennośćPodgatunek północnoamerykański subsp. braunii Wyróżniane są dwa podgatunki o rozdzielnych zasięgach: -
Podgatunek typowy
subsp. telmateia – występuje w
Starym Świecie
. Wyróżnia się białawymi międzywęźlami głównego pędu nadziemnego, pozbawionymi
aparatów szparkowych
.
- Podgatunek subsp. braunii (J. Milde) Hauke, Nova Hedwigia. 30: 434. 1978 (
syn.
Equisetum braunii J.Milde, Verh. K.K. Zool.-Bot. Ges. Wien 12: 515. 1862) – występuje w
Ameryce Północnej
. Od podgatunku typowego odróżnia się przede wszystkim zielonym pędem głównym, ze szparkami[4].
W Polsce opisano dwa wyraźne morfotypy powstające w wyniku
mutacji
w
genach homeotycznych
, wykazujące silną korelację z nasłonecznieniem – f. serotinum i f. spiralis. F. serotinum wyróżnia się obecnością kłosa zarodnionośnego na pędzie płonnym. U f. spiralis pochwy liściowe przynajmniej częściowo spiralnie obiegają pęd główny[14]. Rzadko tworzy
mieszańce
z innymi gatunkami skrzypów. Mieszaniec ze
skrzypem błotnym
(E. ×font-queri Rothm. (1944) znany jest w Europie środkowej z pojedynczych stanowisk na wyspie
Rugii
[15] oraz w Polsce południowej[14]. Mieszaniec ten wykształca kłosy zarodnionośne na pędach wegetatywnych, ale ma płonne zarodniki[16]. Także mieszaniec ze
skrzypem polnym
(E. ×dubium Dost.,
syn.
E. ×robertsii Dines) znany jest w Europie[17] i Polsce z pojedynczych stanowisk (
Zajączkowice
koło
Jasła
,
Skoczów
)[18]. Poza Polską odnotowano także mieszańce: E. ×willmotii C.N. Page (=
E. fluviatile
× E. telmateia) i E. ×bowmanii C.N. Page (=
E. sylvaticum
× E. telmateia)[16][2]. Ekologia
Geofit ryzomowy
. Gatunek uznawany za
charakterystyczny
(Ch.) dla związku zespołów (All.) Alno-Ulmion i
zespołu
(Ass.)
subatlantyckiego łęgu jesionowego
Carici remotae-Fraxinetum[19]. Badania w Polsce wykazały jednak, że skrzyp olbrzymi występuje w zbiorowiskach zaliczanych aż do 17 klas fitosocjologicznych, z czego siedliska łęgowe stanowiły tylko kilkanaście procent wystąpień. W efekcie zaproponowana została zmiana statusu gatunku z charakterystycznego na
wyróżniający
łęg Carici remotae-Fraxinetum[14]. W Polsce gatunek ten ma charakter podgórski, przy czym najwyżej położone stanowisko usytuowane jest na wysokości ok. 800 m n.p.m.[9] W miejscach występowania gatunek rośnie licznie, nierzadko w postaci
łanów
. Rośnie na różnych glebach od piasków, poprzez gleby ilaste i gliniaste, po gleby organogeniczne. Preferuje gleby żyzne, bogate w
węglan wapnia
, mokre. Jego obecność wskazuje na dobre lub zwiększające się nawodnienie podłoża przy jednoczesnym polepszeniu warunków do powstawania
próchnicy
(
humifikacji
). Najbujniej rozwija się w miejscach nasłonecznionych lub umiarkowanie nasłonecznionych (w lasach pod okapem luźnego
drzewostanu
)[20][21]. Rośnie w
lasach łęgowych
, zwłaszcza na
źródliskach
, także w wilgotnych zaroślach i nad brzegami rzek[8], podgatunek północnoamerykański występuje także na nadmorskich terenach zalewowych[4]. Występuje także jako
gatunek synantropijny
na siedliskach przekształconych na przydrożach, nasypach kolejowych, np. od dziesiątek lat rośnie na terenach kolejowych
Szczecina
i
Koszalina
[22]. Ze względu na masowe występowanie, trudność w eliminacji głęboko rosnących kłączy, z których pędy łatwo odrastają, ekspansywność na stanowiskach antropogenicznych – gatunek może być trudnym do zwalczenia
chwastem
. W
Oregonie
(USA), gdzie podgatunek braunii występuje naturalnie, skrzyp ten uznany jest urzędowo za chwast i jego rozprzestrzenianie podlega ograniczeniom[23]. Skrzyp olbrzymi określany jest też mianem chwastu w szeregu bazach danych i publikacjach dotyczących Ameryki Północnej, Europy zachodniej i środkowej[24]. Zagrożenia i ochronaSkrzyp olbrzymi jest zagrożony poprzez niszczenie jego siedlisk podczas regulacji cieków i odwodnień obszarów źródliskowych[25]. Traci stanowiska z powodu obniżania zwierciadła wód gruntowych, będącego skutkiem niewłaściwie funkcjonujących
melioracji
,
urbanizacji
oraz intensyfikacji rolnictwa[9]. Nie toleruje też pełnego
zwarcia
(likwidacji luk) w drzewostanach[20]. Etapem krytycznym w rozwoju gatunku jest pokolenie gametofitu. Jest gatunkiem regionalnie tracącym stanowiska[18]. Na przykład uznany został za gatunek wymierający w
województwie opolskim
[9] oraz w
Górach Świętokrzyskich
[26]. W całej Polsce skrzyp olbrzymi jest
gatunkiem chronionym
ściśle od 1983 r.[27] W przypadku zagrożenia dla populacji gatunku możliwe i skuteczne jest przeniesienie roślin wydobytych wraz z bryłą ziemi (po uzyskaniu wymaganego zezwolenia)[21]. Część populacji skrzypu olbrzymiego jest w Polsce chroniona w
parkach narodowych
pogórza, wyznaczono także szereg
rezerwatów
dla ochrony tego gatunku, m.in. w
Olszynie Źródliskowej pod Lubiechowem Dolnym
,
Źródlisku Skrzypowym
,
Dolinie Potoku Rudno
,
Lesie nad Jeziorem Mądrzechowskim
i
Staniszewskich Zdrojach
. Zastosowanie- Roślina lecznicza
- W medycynie ludowej stosowany jest analogicznie jak
skrzyp polny
[6], przy czym w Polsce w zasadzie niewykorzystywany z powodu mniejszego rozpowszechnienia i z powodu ograniczeń prawnych w możliwości pozyskania surowca. W
Syrii
skrzyp olbrzymi wchodzi w skład tradycyjnej herbaty ziołowej zwanej "zahraa"[28].
- Roślina jadalna
- Na ziemiach polskich do końca XIX wieku pędy zarodnikowe stanowiły pożywienie głodowe podczas
przednówka
, spożywane na surowo lub gotowane w
zupach
[29]. Ze względu na zawartość tiaminazy dopuszczalne jest spożycie tylko niewielkich ilości lub konieczna jest obróbka cieplna. Przed spożyciem należy usunąć twarde włókna biegnące wzdłuż zewnętrznej części pędów[7].
- Roślina ozdobna
- Możliwa i prowadzona jest skutecznie uprawa tego gatunku w warunkach ogrodowych, w oranżeriach i ogrodach botanicznych europejskich i północnoamerykańskich[21]. Wkracza zresztą też sam do ogrodów ze stanowisk naturalnych[21]. W celu uniknięcia kłopotów z niekontrolowaną ekspansją rośliny należy ją uprawiać w odpowiednio dużych i szczelnych pojemnikach umieszczanych w gruncie[7].
- Surowiec polerski
- Ze starych pędów bogatych w krzemionkę sporządzano dawniej proszek do czyszczenia[30]. Ze względu na dużą zawartość krzemionki pędy takie mogą być stosowane do polerowania drewna i kamienia[8].
- Inne zastosowania
- Czarne kłącza stosowane były w
koszykarstwie
i
plecionkarstwie
do ozdoby wyrobów. Wywary z ziela są skutecznym środkiem do zwalczania chorób grzybowych
róż
. Używane były także do płukania włosów w celu zwalczenia
pcheł
,
wszy
i
roztoczy
[7]. Gatunek ten stanowić może użyteczne źródło
antyoksydatów
, których zawiera więcej niż inne skrzypy[31].
Przypisy- ↑ Jean-Michel Guillon.
Phylogeny of horsetails (Equisetum) based on the chloroplast rps4 gene and adjacent noncoding sequences
. „Systematic Botany”. 29 (2), ss. 251–259 (2004).
doi:10.1600/036364404774195467
(
ang.
).
- ↑ 2,0 2,1 Michael Hassler, Brian Swale:
Family Equisetaceae, genus Equisetum; world species list
(
ang.
). 2001-2002. [dostęp 2009-04-14].
- ↑
Equisetum telmateia Ehrh.
(
ang.
). Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2009-04-14].
- ↑ 4,0 4,1 4,2
Equisetum telmateia subsp. braunii
(
ang.
). Flora of Noth America. [dostęp 2009-04-14].
- ↑ Adam Zając, Maria (red.) Zając: Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001. .
- ↑ 6,0 6,1 Bolesław Broda, Jakub Mowszowicz: Przewodnik do oznaczania roślin leczniczych, trujących i użytkowych. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1973.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3
Equisetum telmateia
(
ang.
). Plants For A Future - Species Database, 1997-2000. [dostęp 2009-05-02].
- ↑ 8,0 8,1 8,2 Irena Rejment Grochowska: Skrzypy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1954.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Dominik Wróbel: Skrzyp olbrzymi. Opole: Opolskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk: Czerwona Księga Roślin Województwa Opolskiego (red. A. Nowak, K. Spałek), 2002. .
- ↑ J.-P. Lonchamp:
Equisetum telmateia Ehrhart
(
ang.
). INRA Unité de Malherbologie & Agronomie, 2000. [dostęp 2009-05-02].
- ↑ E. Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. Warszawa: Nakładem Prenumeratorów, 1889.
- ↑ M. Rejewski: Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich. Warszawa: 1996. .
- ↑
Index of Botanists
(
ang.
). Herbaria Harvard University. [dostęp 2009-05-03].
- ↑ 14,0 14,1 14,2 Dominik Wróbel:
Zmienność wewnątrzgatunkowa i zróżnicowanie fitocenotyczne Equisetum telmateia Ehrh.
(
pol.
). I Konferencja Sekcji Pteridologicznej Polskiego Towarzystwa Botanicznego - 11-16.09.2006, 2006. [dostęp 2009-04-20].
- ↑ Lubienski M, Jessen S, Levermann G, Bennert HW. Equisetum x font-queri Rothm. (= E. palustre L. x E. telmateia Ehrh., Equisetaceae, Pteridophyta) auf Rugen, ein Erstfund fur Deutschland und Mitteleuropa. „Gleditschia”. 28 (1-2): 65-79 (2000).
- ↑ 16,0 16,1 C. Stace, R. van der Meijden & I. de Kort (red.):
Equisetum telmateia (Horsetail, Great)
(
ang.
). Flora of NW Europe. [dostęp 2009-05-01].
- ↑
Equisetum x robertsii Anglesey Horsetail
(
ang.
). Wild Flowers of the British Isles. [dostęp 2009-05-02].
- ↑ 18,0 18,1 Dominik Wróbel:
Biologia i ekologia Equisetum telmateia Ehrh
(
pol.
). Ośrodek Przetwarzania Informacji, 2006. [dostęp 2009-04-20].
- ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. .
- ↑ 20,0 20,1 Jolanta i Paweł Pawlaczyk:
Ochrona rzadkich i zagrożonych gatunków roślin naczyniowych na terenie Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Zielonej Górze
(
pol.
). Klub Przyrodników, 2005. [dostęp 2009-05-01].
- ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 Anna Koczur, Jerzy Kurzyński:
Ochrona czynna skrzypu olbrzymiego Equisetum telmateia Ehrh. spowodowana inwestycją drogową
(
pol.
). I Konferencja Sekcji Pteridologicznej Polskiego Towarzystwa Botanicznego - 11-16.09.2006, 2006. [dostęp 2009-05-01].
- ↑ Eugeniusz Ćwikliński. Stanowiska skrzypu olbrzymiego Equisetum maximum na terenach Pomorza Zachodniego. „Chrońmy Przyr. Ojcz.”. 39, 5: 72-76 (1983).
- ↑
PLANTS profile: Equisetum telmateia Ehrh. var. braunii (Milde) Milde
(
ang.
). USDA The Natural Resources Conservation Service. [dostęp 2009-05-02].
- ↑
Equisetum telmateia (Equisetaceae)
(
ang.
). Global Compendium of Weeds, 2007. [dostęp 2009-05-02].
- ↑ Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: MULTICO Oficyna Wydawnicza, 2006. .
- ↑ Jarosław Skroczyński:
Fauna i Flora Gór Świętokrzyskich: Gatunki synantropodynamiczne
(
pol.
). Prywatna Wyższa Szkoła Ochrony Środowiska w Radomiu, 2005. [dostęp 2009-05-02].
- ↑ Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 30 kwietnia 1983 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. 1983 nr 27 poz. 134 )
- ↑ Carmona MD, Llorach R, Obon C, Rivera D.:
"Zahraa", a Unani multicomponent herbal tea widely consumed in Syria: components of drug mixtures and alleged medicinal properties
(
ang.
). J Ethnopharmacol. 2005 Dec 1;102(3):344-350, 2005. [dostęp 2009-04-30].
- ↑ Łukasz Łuczaj, Wojciech M. Szymański:
Wild vascular plants gathered for consumption in the Polish countryside: a review
(
ang.
). J Ethnobiol Ethnomedicine. 2007; 3: 17, 2006. [dostęp 2009-04-30].
- ↑ Bruno P. Kremer, Hermann Muhle: Porosty, mchy, paprotniki. Warszawa: Bertelsmann Media Sp. z o.o., 1998. .
- ↑ Stajner, D., Popovic, B.M., Canadanovic-Brunet, J., Anackov, G.:
Exploring Equisetum arvense L., Equisetum ramosissimum L. and Equisetum telmateia L. as sources of natural antioxidants
(
ang.
). Phytotherapy research 23, 4, 2009. [dostęp 2009-05-02].
Bibliografia- Irena Rejment Grochowska: Skrzypy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1954.
Linki zewnętrzne
Inne hasła zawierające informacje o "Skrzyp olbrzymi":
Historia Australii
...
Zamek Chojnik
...
Uniwersytet
...
Grzegorz I
...
Hieronim ze Strydonu
...
Neil Gaiman
...
Plejstocen
...
Tytan (pierwiastek)
...
Czarna księga komunizmu
...
Rewolucja francuska
...
Inne lekcje zawierające informacje o "Skrzyp olbrzymi":
Groza gór wysokich w poezji Kazimierza Przerwy - Tetmajera (plansza 29)
...
Meble (plansza 28)
...
038 Problemy polityczne oraz kryzys gospodarczy i społeczny w Europie w późnym średniowieczu (plansza 2)
...
|