Startuj z nami!

www.szkolnictwo.pl

praca, nauka, rozrywka....

mapa polskich szkół
Nauka Nauka
Uczelnie Uczelnie
Mój profil / Znajomi Mój profil/Znajomi
Poczta Poczta/Dokumenty
Przewodnik Przewodnik
Nauka Konkurs
uczelnie

zamów reklamę
zobacz szczegóły
uczelnie

Skrzyp olbrzymi

Skrzyp olbrzymi

Skrzyp olbrzymi

Systematyka [1]
Domena : eukarionty
Królestwo : rośliny
Podkrólestwo : naczyniowe
Gromada : skrzypy
Klasa : skrzypowe
Rząd : skrzypowce
Rodzina : skrzypowate
Rodzaj : skrzyp
Gatunek :skrzyp olbrzymi
Nazwa systematyczna
Equisetum telmateia Ehrh.
Hannover Mag. 18:287. 1783
Synonimy

Equisetum maximum Lam., Equisetum majus Garsault, Equisetum macrostachyon Poiret in Lam., Equisetum eburneum Schreb. in Roth[2]

Pędy z kłosami zarodnionośnymi
Młode pędy płonne
Pochwy ze zrośniętych liści zakończone ząbkami. Dolne człony pędów bocznych krótsze od pochew.

Skrzyp olbrzymi (Equisetum telmateia Ehrh.) – gatunek należący do rodziny skrzypowatych . Jest to najokazalszy skrzyp spośród występujących poza strefą tropikalną. W Polsce gatunek ten występuje rzadko, przede wszystkim na pogórzu i w północnej części kraju. Jest to roślina podgórska, związana z wilgotnymi i mokrymi siedliskami o średnim nasłonecznieniu. W Polsce na wielu obszarach traci stanowiska i znajduje się pod ochroną prawną .

Spis treści

Rozmieszczenie

Gatunek o ciekawym zasięgu , ponieważ cechuje się międzykontynentalną dysjunkcją . Podgatunek typowy występuje w północno-zachodniej Afryce , w południowej i środkowej Europie (północna granica zasięgu biegnie przez Wielką Brytanię , Danię , Litwę , Ukrainę po Krym i Kaukaz ), rośnie też w zachodniej Azji (od Turcji po Iran )[3]. Podgatunek subsp. braunii występuje w zachodniej części Ameryki Północnej , w stanach: Alaska , Kalifornia , Oregon , Waszyngton oraz w prowincji Kolumbia Brytyjska [4]. W Polsce gatunek rzadki, miejscami częściej spotykany tylko w niższych położeniach w Karpatach i Sudetach oraz w pasie pojezierzy pomorskich , poza tym bardzo rozproszony[5].

Morfologia

Pokrój
Gametofit wykształca się w postaci drobnego, blaszkowatego, podzielonego na łatki tworu. Sporofit rozwija się na nim po zapłodnieniu, najpierw w postaci kłącza , z którego wyrastają dwupostaciowe pędy nadziemne: wczesną wiosną zarodniowe, latem płonne.
Kłącze
Silnie rozgałęzione ściele się zwykle na głębokości od 0,6 do 1,2 m pod poziomem gruntu. Z odgałęzień skierowanych w górę wyrastają liczne pędy nadziemne. Kłącze podzielone jest na węzły i międzywęźla. Międzywęźla pokryte są cienkimi, jednokomórkowymi włoskami barwy brunatnej. Gęste włoski tworzą okrywę w formie pilśni wokół kłączy. Wzdłuż międzywęźli biegną słabo widoczne, zaokrąglone na szczycie listwy. U podstawy międzywęźli wyrastają bulwki, które po różnym okresie spoczynku wyrastają w nowe pędy.
Łodyga
Pędy zarodniowe osiągają do 25 cm (rzadko 50 cm) wysokości, podczas gdy pędy płonne do 120 cm (rzadko 250 cm) wysokości. Pędy zarodniowe są żółtawo-brązowawe, białawe lub bladozielone, o średnicy do 15 mm. Na pędzie podzielone gęsto na ok. 12 węzłów, z których wyrastają pochwy liściowe. Na szczycie pędów znajdują się wrzecionowate kłosy zarodniowe. Pędy płonne są białawo-żółtawe, słabo pożłobione, z 20–40 niewyraźnymi żeberkami, o średnicy 10–12 mm (rzadko do 20 mm). W węzłach z każdego rowka wyrastają pojedyncze, zielone i zwykle nierozgałęzione pędy boczne. Powierzchnię mają szorstką, z 4–5 żeberkami. Najniższe człony bocznych odgałęzień są wyraźnie krótsze niż pochwy liściowe łodygi.
Liście
Na pędach płonnych liście w liczbie 20–40 zrośnięte w pochwy liściowe osiągają do 4 cm długości. Pochwy te w dolnej części łodygi przylegają do niej, w górnej – są lejkowato rozszerzone. Pochwy są pokryte płaskimi żeberkami oddzielonymi wąskimi rowkami o wyraźnych, ostrych krawędziach. Ząbki są lancetowato-szydlaste, dwukrotnie krótsze od zrośniętej części pochew. Na końcach są zwężone w szczecinkę, czasem łączą się po 2–3. Na pędach płonnych pochwy liściowe tworzone także ze zrośniętych 20-40 listków osiągają do 2,5 cm długości i zakończone są szydlastymi ząbkami z ciemnobrązowym grzbietem, podobnej długości jak zrośnięta część pochew. Szczyty ząbków łatwo odłamują się. Pochwy liściowe pędów bocznych osiągają 6 mm długości i zakończone są także łatwo odłamującymi się, szydlastymi ząbkami.
Kłos zarodnionośny
Długości 4–8 cm, z pustym środkiem i zaokrąglonym wierzchołkiem. Złożony z tarczowatych liści zarodnionośnych, po których spodniej stronie znajduje się po kilka zarodni .

Biologia

Cechy fitochemiczne
Ziele zawiera alkaloidy (m.in. śladowe ilości nikotyny ), saponiny , krzemionkę [6]. W roślinie znajduje się też enzym tiaminaza, powodujący rozkład witaminy B1 i dlatego spożycie dużej ilości surowego ziela może spowodować znaczne problemy zdrowotne, właściwe dla niedoboru witaminy B1[7].
Anatomia 
Pęd zarówno nadziemny (łodyga), jak i podziemny (kłącze) w centralnej części z przewodem powietrznym. Wszystkie wiązki przewodzące otoczone są jedną, wspólną śródskórnią . W zewnętrznej części łodygi przebiegają wzdłuż żeber pasma sklerenchymy . W rowkach pędów bocznych znajduje się kilka (zwykle 2), nieregularnych linii z aparatami szparkowymi . Aparaty szparkowe są niezagłębione i otwierają się bezpośrednio na zewnątrz (dlatego gatunek zaliczany jest do grupy Equiseta phaneropora). Pod rowkiem i aparatami szparkowymi biegnie pojedynczy przewód powietrzny (rowkowy). Zarówno on, jak i szeroki przewód centralny powstaje w wyniku rozluźnienia i rozerwania miękiszu pierwotnego[8].
Rozwój 
Z trwałego kłącza podziemnego w marcu i kwietniu wyrastają nad powierzchnię gruntu pędy zarodnionośne. Do dojrzeniu i wysypaniu zarodników pędy te w kwietniu (do początku maja) w krótkim czasie obumierają. W międzyczasie nad powierzchnię gruntu wschodzą zielone pędy wegetatywne i kolejne, nowe pędy tego rodzaju pojawiają się przez dłuższy czas na początku sezonu wegetacyjnego. Jesienią, w drugiej połowie października pędy nadziemne zasychają[9]. Rozprzestrzenia się głównie wegetatywnie (poprzez kłącza), rzadko nowe rośliny (sporofity) powstają z zarodników i przedrośli[10].
Genetyka 
2n = 216.

Nazwa

W języku polskim utrwalona jest w zasadzie tylko jedna nazwa zwyczajowa – skrzyp olbrzymi. W dawniejszych źródłach jedynie Syreniusz pisze o tym gatunku, używając nazwy "strzępeczka wielka". W nazewnictwie ludowym i dawnym używano zwykle jednej nazwy w odniesieniu do różnych gatunków skrzypów, najczęściej "skrzyp" (odnotowana już w 1468 r.), rzadko też w zapisie "skrzip" lub "skrzyb". Stosowano też określenia: "przęstka", "choczyk", "choszczka", "chwoszcz", "kostrzka", "koszczka", "strzępeczka" i "strzępka" oraz regionalnie – "sosanki" i "skryk". Ciekawostką jest nazwa skrzypów – "koński ogon" lub "koniogon", odnosząca się do skrzypów i spotykana u Marcina z Urzędowa oraz w Słowniku języka polskiego wydanym w Wilnie w 1861 r., w opracowaniu A. Zdanowicza i in.[11] Słowo o takim znaczeniu stosowane jest w odniesieniu do skrzypów w krajach anglosaskich (horsetail) i od niego wywodzi się też nazwa naukowa rodzaju.

Słowo Equisetum ustalone zostało jako nazwa rodzajowa przez Tourneforta , a wzięte zostało w ślad za Pliniuszem Starszym , który pisał o equisaetum (z łaciny: equus = koń i seta = szczecina, co w przenośni znaczy "koński ogon" lub "końska grzywa"). Jeszcze wcześniej w tym samym znaczeniu nazwa zastosowana została przez Demokryta w języku greckim – jako hippuris = koński ogon. Określenie gatunkowe telmateia wzięte zostało przez Jakoba Ehrharta z greckiego, gdzie telmatos znaczy woda stojąca, bagno, staw, telmateja = błotny, bagienny[12].

Ważna nazwa naukowa gatunku ustalona została w 1783 przez Jakoba F. Ehrharta (1742-1795)[13]. Wcześniej co prawda gatunek został opisany w 1778 r. przez Jean-Baptiste de Lamarcka jako (Equisetum maximum Lam.), jednak nazwa ta nie spełnia kryteriów nomenklaturowych , choć jako starsza była w częstym użyciu w XX wieku i jest najczęściej pojawiającym się synonimem .

Zmienność

Podgatunek północnoamerykański subsp. braunii

Wyróżniane są dwa podgatunki o rozdzielnych zasięgach:

  • Podgatunek typowy subsp. telmateia – występuje w Starym Świecie . Wyróżnia się białawymi międzywęźlami głównego pędu nadziemnego, pozbawionymi aparatów szparkowych .
  • Podgatunek subsp. braunii (J. Milde) Hauke, Nova Hedwigia. 30: 434. 1978 ( syn. Equisetum braunii J.Milde, Verh. K.K. Zool.-Bot. Ges. Wien 12: 515. 1862) – występuje w Ameryce Północnej . Od podgatunku typowego odróżnia się przede wszystkim zielonym pędem głównym, ze szparkami[4].

W Polsce opisano dwa wyraźne morfotypy powstające w wyniku mutacji w genach homeotycznych , wykazujące silną korelację z nasłonecznieniem – f. serotinum i f. spiralis. F. serotinum wyróżnia się obecnością kłosa zarodnionośnego na pędzie płonnym. U f. spiralis pochwy liściowe przynajmniej częściowo spiralnie obiegają pęd główny[14].

Rzadko tworzy mieszańce z innymi gatunkami skrzypów. Mieszaniec ze skrzypem błotnym (E. ×font-queri Rothm. (1944) znany jest w Europie środkowej z pojedynczych stanowisk na wyspie Rugii [15] oraz w Polsce południowej[14]. Mieszaniec ten wykształca kłosy zarodnionośne na pędach wegetatywnych, ale ma płonne zarodniki[16]. Także mieszaniec ze skrzypem polnym (E. ×dubium Dost., syn. E. ×robertsii Dines) znany jest w Europie[17] i Polsce z pojedynczych stanowisk ( Zajączkowice koło Jasła , Skoczów )[18]. Poza Polską odnotowano także mieszańce: E. ×willmotii C.N. Page (= E. fluviatile × E. telmateia) i E. ×bowmanii C.N. Page (= E. sylvaticum × E. telmateia)[16][2].

Ekologia

Skrzyp olbrzymi na przytorzach stacji Szczecin Port Centralny

Geofit ryzomowy . Gatunek uznawany za charakterystyczny (Ch.) dla związku zespołów (All.) Alno-Ulmion i zespołu (Ass.) subatlantyckiego łęgu jesionowego Carici remotae-Fraxinetum[19]. Badania w Polsce wykazały jednak, że skrzyp olbrzymi występuje w zbiorowiskach zaliczanych aż do 17 klas fitosocjologicznych, z czego siedliska łęgowe stanowiły tylko kilkanaście procent wystąpień. W efekcie zaproponowana została zmiana statusu gatunku z charakterystycznego na wyróżniający łęg Carici remotae-Fraxinetum[14].

W Polsce gatunek ten ma charakter podgórski, przy czym najwyżej położone stanowisko usytuowane jest na wysokości ok. 800 m n.p.m.[9]

W miejscach występowania gatunek rośnie licznie, nierzadko w postaci łanów . Rośnie na różnych glebach od piasków, poprzez gleby ilaste i gliniaste, po gleby organogeniczne. Preferuje gleby żyzne, bogate w węglan wapnia , mokre. Jego obecność wskazuje na dobre lub zwiększające się nawodnienie podłoża przy jednoczesnym polepszeniu warunków do powstawania próchnicy ( humifikacji ). Najbujniej rozwija się w miejscach nasłonecznionych lub umiarkowanie nasłonecznionych (w lasach pod okapem luźnego drzewostanu )[20][21]. Rośnie w lasach łęgowych , zwłaszcza na źródliskach , także w wilgotnych zaroślach i nad brzegami rzek[8], podgatunek północnoamerykański występuje także na nadmorskich terenach zalewowych[4].

Występuje także jako gatunek synantropijny na siedliskach przekształconych na przydrożach, nasypach kolejowych, np. od dziesiątek lat rośnie na terenach kolejowych Szczecina i Koszalina [22]. Ze względu na masowe występowanie, trudność w eliminacji głęboko rosnących kłączy, z których pędy łatwo odrastają, ekspansywność na stanowiskach antropogenicznych – gatunek może być trudnym do zwalczenia chwastem . W Oregonie (USA), gdzie podgatunek braunii występuje naturalnie, skrzyp ten uznany jest urzędowo za chwast i jego rozprzestrzenianie podlega ograniczeniom[23]. Skrzyp olbrzymi określany jest też mianem chwastu w szeregu bazach danych i publikacjach dotyczących Ameryki Północnej, Europy zachodniej i środkowej[24].

Zagrożenia i ochrona

Skrzyp olbrzymi jest zagrożony poprzez niszczenie jego siedlisk podczas regulacji cieków i odwodnień obszarów źródliskowych[25]. Traci stanowiska z powodu obniżania zwierciadła wód gruntowych, będącego skutkiem niewłaściwie funkcjonujących melioracji , urbanizacji oraz intensyfikacji rolnictwa[9]. Nie toleruje też pełnego zwarcia (likwidacji luk) w drzewostanach[20]. Etapem krytycznym w rozwoju gatunku jest pokolenie gametofitu. Jest gatunkiem regionalnie tracącym stanowiska[18]. Na przykład uznany został za gatunek wymierający w województwie opolskim [9] oraz w Górach Świętokrzyskich [26]. W całej Polsce skrzyp olbrzymi jest gatunkiem chronionym ściśle od 1983 r.[27] W przypadku zagrożenia dla populacji gatunku możliwe i skuteczne jest przeniesienie roślin wydobytych wraz z bryłą ziemi (po uzyskaniu wymaganego zezwolenia)[21].

Część populacji skrzypu olbrzymiego jest w Polsce chroniona w parkach narodowych pogórza, wyznaczono także szereg rezerwatów dla ochrony tego gatunku, m.in. w Olszynie Źródliskowej pod Lubiechowem Dolnym , Źródlisku Skrzypowym , Dolinie Potoku Rudno , Lesie nad Jeziorem Mądrzechowskim i Staniszewskich Zdrojach .

Zastosowanie

Roślina lecznicza
W medycynie ludowej stosowany jest analogicznie jak skrzyp polny [6], przy czym w Polsce w zasadzie niewykorzystywany z powodu mniejszego rozpowszechnienia i z powodu ograniczeń prawnych w możliwości pozyskania surowca. W Syrii skrzyp olbrzymi wchodzi w skład tradycyjnej herbaty ziołowej zwanej "zahraa"[28].
Roślina jadalna
Na ziemiach polskich do końca XIX wieku pędy zarodnikowe stanowiły pożywienie głodowe podczas przednówka , spożywane na surowo lub gotowane w zupach [29]. Ze względu na zawartość tiaminazy dopuszczalne jest spożycie tylko niewielkich ilości lub konieczna jest obróbka cieplna. Przed spożyciem należy usunąć twarde włókna biegnące wzdłuż zewnętrznej części pędów[7].
Roślina ozdobna
Możliwa i prowadzona jest skutecznie uprawa tego gatunku w warunkach ogrodowych, w oranżeriach i ogrodach botanicznych europejskich i północnoamerykańskich[21]. Wkracza zresztą też sam do ogrodów ze stanowisk naturalnych[21]. W celu uniknięcia kłopotów z niekontrolowaną ekspansją rośliny należy ją uprawiać w odpowiednio dużych i szczelnych pojemnikach umieszczanych w gruncie[7].
Surowiec polerski
Ze starych pędów bogatych w krzemionkę sporządzano dawniej proszek do czyszczenia[30]. Ze względu na dużą zawartość krzemionki pędy takie mogą być stosowane do polerowania drewna i kamienia[8].
Inne zastosowania
Czarne kłącza stosowane były w koszykarstwie i plecionkarstwie do ozdoby wyrobów. Wywary z ziela są skutecznym środkiem do zwalczania chorób grzybowych róż . Używane były także do płukania włosów w celu zwalczenia pcheł , wszy i roztoczy [7]. Gatunek ten stanowić może użyteczne źródło antyoksydatów , których zawiera więcej niż inne skrzypy[31].

Przypisy

  1. Jean-Michel Guillon. Phylogeny of horsetails (Equisetum) based on the chloroplast rps4 gene and adjacent noncoding sequences . „Systematic Botany”. 29 (2), ss. 251–259 (2004). doi:10.1600/036364404774195467 ( ang. ). 
  2. 2,0 2,1 Michael Hassler, Brian Swale: Family Equisetaceae, genus Equisetum; world species list ( ang. ). 2001-2002. [dostęp 2009-04-14].
  3. Equisetum telmateia Ehrh. ( ang. ). Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2009-04-14].
  4. 4,0 4,1 4,2 Equisetum telmateia subsp. braunii ( ang. ). Flora of Noth America. [dostęp 2009-04-14].
  5. Adam Zając, Maria (red.) Zając: Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001. . 
  6. 6,0 6,1 Bolesław Broda, Jakub Mowszowicz: Przewodnik do oznaczania roślin leczniczych, trujących i użytkowych. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1973. 
  7. 7,0 7,1 7,2 7,3 Equisetum telmateia ( ang. ). Plants For A Future - Species Database, 1997-2000. [dostęp 2009-05-02].
  8. 8,0 8,1 8,2 Irena Rejment Grochowska: Skrzypy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1954. 
  9. 9,0 9,1 9,2 9,3 Dominik Wróbel: Skrzyp olbrzymi. Opole: Opolskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk: Czerwona Księga Roślin Województwa Opolskiego (red. A. Nowak, K. Spałek), 2002. . 
  10. J.-P. Lonchamp: Equisetum telmateia Ehrhart ( ang. ). INRA Unité de Malherbologie & Agronomie, 2000. [dostęp 2009-05-02].
  11. E. Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. Warszawa: Nakładem Prenumeratorów, 1889. 
  12. M. Rejewski: Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich. Warszawa: 1996. . 
  13. Index of Botanists ( ang. ). Herbaria Harvard University. [dostęp 2009-05-03].
  14. 14,0 14,1 14,2 Dominik Wróbel: Zmienność wewnątrzgatunkowa i zróżnicowanie fitocenotyczne Equisetum telmateia Ehrh. ( pol. ). I Konferencja Sekcji Pteridologicznej Polskiego Towarzystwa Botanicznego - 11-16.09.2006, 2006. [dostęp 2009-04-20].
  15. Lubienski M, Jessen S, Levermann G, Bennert HW. Equisetum x font-queri Rothm. (= E. palustre L. x E. telmateia Ehrh., Equisetaceae, Pteridophyta) auf Rugen, ein Erstfund fur Deutschland und Mitteleuropa. „Gleditschia”. 28 (1-2): 65-79 (2000). 
  16. 16,0 16,1 C. Stace, R. van der Meijden & I. de Kort (red.): Equisetum telmateia (Horsetail, Great) ( ang. ). Flora of NW Europe. [dostęp 2009-05-01].
  17. Equisetum x robertsii Anglesey Horsetail ( ang. ). Wild Flowers of the British Isles. [dostęp 2009-05-02].
  18. 18,0 18,1 Dominik Wróbel: Biologia i ekologia Equisetum telmateia Ehrh ( pol. ). Ośrodek Przetwarzania Informacji, 2006. [dostęp 2009-04-20].
  19. Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. . 
  20. 20,0 20,1 Jolanta i Paweł Pawlaczyk: Ochrona rzadkich i zagrożonych gatunków roślin naczyniowych na terenie Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Zielonej Górze ( pol. ). Klub Przyrodników, 2005. [dostęp 2009-05-01].
  21. 21,0 21,1 21,2 21,3 Anna Koczur, Jerzy Kurzyński: Ochrona czynna skrzypu olbrzymiego Equisetum telmateia Ehrh. spowodowana inwestycją drogową ( pol. ). I Konferencja Sekcji Pteridologicznej Polskiego Towarzystwa Botanicznego - 11-16.09.2006, 2006. [dostęp 2009-05-01].
  22. Eugeniusz Ćwikliński. Stanowiska skrzypu olbrzymiego Equisetum maximum na terenach Pomorza Zachodniego. „Chrońmy Przyr. Ojcz.”. 39, 5: 72-76 (1983). 
  23. PLANTS profile: Equisetum telmateia Ehrh. var. braunii (Milde) Milde ( ang. ). USDA The Natural Resources Conservation Service. [dostęp 2009-05-02].
  24. Equisetum telmateia (Equisetaceae) ( ang. ). Global Compendium of Weeds, 2007. [dostęp 2009-05-02].
  25. Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: MULTICO Oficyna Wydawnicza, 2006. . 
  26. Jarosław Skroczyński: Fauna i Flora Gór Świętokrzyskich: Gatunki synantropodynamiczne ( pol. ). Prywatna Wyższa Szkoła Ochrony Środowiska w Radomiu, 2005. [dostęp 2009-05-02].
  27. Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 30 kwietnia 1983 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. 1983 nr 27 poz. 134 )
  28. Carmona MD, Llorach R, Obon C, Rivera D.: "Zahraa", a Unani multicomponent herbal tea widely consumed in Syria: components of drug mixtures and alleged medicinal properties ( ang. ). J Ethnopharmacol. 2005 Dec 1;102(3):344-350, 2005. [dostęp 2009-04-30].
  29. Łukasz Łuczaj, Wojciech M. Szymański: Wild vascular plants gathered for consumption in the Polish countryside: a review ( ang. ). J Ethnobiol Ethnomedicine. 2007; 3: 17, 2006. [dostęp 2009-04-30].
  30. Bruno P. Kremer, Hermann Muhle: Porosty, mchy, paprotniki. Warszawa: Bertelsmann Media Sp. z o.o., 1998. . 
  31. Stajner, D., Popovic, B.M., Canadanovic-Brunet, J., Anackov, G.: Exploring Equisetum arvense L., Equisetum ramosissimum L. and Equisetum telmateia L. as sources of natural antioxidants ( ang. ). Phytotherapy research 23, 4, 2009. [dostęp 2009-05-02].

Bibliografia

  1. Irena Rejment Grochowska: Skrzypy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1954. 

Linki zewnętrzne


Inne hasła zawierające informacje o "Skrzyp olbrzymi":

Historia Australii ...

Zamek Chojnik ...

Uniwersytet ...

Grzegorz I ...

Hieronim ze Strydonu ...

Neil Gaiman ...

Plejstocen ...

Tytan (pierwiastek) ...

Czarna księga komunizmu ...

Rewolucja francuska ...


Inne lekcje zawierające informacje o "Skrzyp olbrzymi":

Groza gór wysokich w poezji Kazimierza Przerwy - Tetmajera (plansza 29) ...

Meble (plansza 28) ...

038 Problemy polityczne oraz kryzys gospodarczy i społeczny w Europie w późnym średniowieczu (plansza 2) ...





Zachodniopomorskie Pomorskie Warmińsko-Mazurskie Podlaskie Mazowieckie Lubelskie Kujawsko-Pomorskie Wielkopolskie Lubuskie Łódzkie Świętokrzyskie Podkarpackie Małopolskie Śląskie Opolskie Dolnośląskie