Satyrowie na psykterze czerwonofigurowym z początku V w. p.n.e.

Satyr ( gr . σάτυρος satyros) – bóg grecki; demon leśny; bóstwo płodności; według niektórych ojcem satyrów był Hermes , matką Iphtime; choć nie wymieniane przez Homera , u Hezjoda określane są mianem braci nimf górskich i Kuretów . Fakt, że kojarzono satyrów z nimfami, kultem dionizyjskim oraz płodnością natury wskazuje na pierwotnie chtoniczną naturę tego bóstwa.

Satyrowie wchodzili w skład orszaku Dionizosa i – jak on – kojarzeni byli z męskim popędem seksualnym; miano "satyrów" nosili też mężczyźni uczestniczący w orszakach dionizyjskich (analogicznie, kobiety, które brały udział w tych pochodach, znane były jako menady ). Na wazach greckich przedstawiano ich zatem z wyeksponowanym, często wyolbrzymionym członkiem w stanie erekcji.

Satyrów wyobrażano sobie jako istoty silnej budowy; górną połowę ciała miały ludzką, dolną – zwierzęcą; przedstawiano je ze zmierzwionymi włosami, płaskim nosem, spiczastymi uszami; później dodano im kozi czy koński ogon. Głównym satyrem był Sylen – pomniejsze bóstwo kojarzone (podobnie jak Hermes i Priap ) z płodnością.

Satyry, bóstwa naturalne, uchodziły za istoty nieprzyjazne człowiekowi, choć nie bezpośrednio mu wrogie; satyry, w przeciwieństwie do bogów większych, zantropomorfizowanych, nie zdradzały chęci do nawiązywania związków ze światem ludzkim, unikały go i nie życzyły sobie, by ludzie ingerowali w ich świat.

Jako uczestnicy orszaku dionizyjskiego satyrowie, tak jak Dionizos , uwielbiali muzykę, wino, taniec i rozkosz, które wprawiały ich w stan upojenia; grali na fletni, cymbałach i kastanietach; tańczyli z nimfami, które lubili wprawiać w przerażenie (stąd paniczny strach) i które prześladowali, by w końcu je zniewolić. Uprawiali specyficzną formę tańca znana jako sikinnis. Ze względu na umiłowanie wina, często przedstawiani są w towarzystwie winorośli, z pucharami w dłoniach.

Satyrowie jako bogowie mniejsi (dii minorum gentium) nie byli nieśmiertelni, uważano jednak, że dożywają późnego wieku. Na wazach greckich występują w formach odpowiadających trzech stadiom życia ludzkiego. Satyrowie starsi znani byli jako sileni, a młodsi znani byli jako satyrisci.

Ze względu na swój chtoniczny, nieprzyjazny człowiekowi charakter, a także w związku z faktem, że satyrowie wchodzili w skład orszaku dionizyjskiego, w chrześcijańskim Średniowieczu postać satyra stała się archetypem – nieznanego wcześniej – wyobrażenia diabła , choć raczej w jego ludowej, rubasznej postaci.

W kulturze polskiej również podejrzewa się wiarę w te leśne stworzenia, nazywane u nas po prostu diabłami (Rokita, Boruta).

Bibliografia

• Karl Kerényi , Mitologia Greków, przełożył Robert Reszke , Wydawnictwo KR, Warszawa 2002.

Zobacz też

• satyra
• satyryk
• dramat satyrowy