Karta tytułowa Satyra albo Dzikiego męża, Kraków 1564

Satyr albo Dziki mąż – poemat satyryczno-polityczny Jana Kochanowskiego , napisany w 1563 roku, a wydany drukiem w 1564. Stanowi krytykę wad społeczeństwa polskiego, wyrażaną przez tytułowego bohatera. Kochanowski zadedykował go królowi Zygmuntowi Augustowi . Utwór wprowadził do literatury polskiej gatunek poematu satyrowego^[1].

Okoliczności powstania i publikacji utworu

Kochanowski napisał Satyra jesienią w 1563 roku (w październiku lub listopadzie)^[2], jednak być może rozmowy o stworzeniu takiego utworu prowadził ze swoim mecenasem , Piotrem Myszkowskim już 12 lub 13 lipca 1563 roku w Wilnie ^[3]. Utwór został wydany w 1564. Był dedykowany królowi Zygmuntowi Augustowi.

Zarys treści

Bohaterem utworu jest tytułowy satyr , który dawniej towarzyszył Bachusowi , a później ze swojej kryjówki w lesie obserwował społeczeństwo polskie i widział stopniowy jego upadek oraz zaprzepaszczenie dawnych wartości i dobrych obyczajów. Las opuścił z powodu huku siekier, jaki pojawił się wówczas, gdy Polacy porzucili rzemiosło wojenne i zajęli się handlem. Satyr postanawia przemówić do Polaków i uświadomić im ich wady narodowe i popełniane błędy. Krytykuje m.in. nadmierne polemiki religijne, porzucenie chwały i umiejętności wojennych przez szlachtę, zajęcie się przez nią handlem zbożem i bydłem, osłabienie obronności kraju, zbytek i pieniactwo; proponuje reformę szkolnictwa i sądownictwa, odnowę moralną i powrót do dawnych, dobrych tradycji i obyczajów. Po zakończeniu wypowiedzi satyr zostaje przez zirytowanych słuchaczy przepłoszony motykami, służącymi do karczowania pni ściętych drzew.

Konstrukcja postaci tytułowej

Kochanowski nawiązuje do postaci satyra (utożsamianego zazwyczaj z sylenem ^[4]), występującego w tradycji antycznej w roli filozofa i moralizatora. Postacie te występowały w takiej roli w greckim dramacie satyrowym (jako chór). Sylen-moralizator pojawił się także w Eklodze IV Wergiliusza i Uczcie Platona (w tym ostatnim utworze Sylen został zestawiony z Sokratesem ). Nobilitacji postaci satyra dokonał też Erazm z Rotterdamu w (znanych i czytanych przez Kochanowskiego^[5]) Adagiach – z postacią Satyra (niepozornego z zewnątrz, ale mądrego i moralnego) porównuje filozofów, apostołów i Jana Chrzciciela . Kochanowski korzystał z tej tradycji, tworząc postać samotnika i odmieńca, obserwującego społeczność i przejmującego się jej moralnością.

Podtytuł utworu nawiązuje z kolei do wywodzącej się ze średniowiecznego folkloru postaci "dzikiego męża", odludka, żyjącego poza cywilizacją i społeczeństwem (często ze swoją partnerką, "dziką kobietą"), prostaka mogącego wytykać błędy społeczności. "Dziki mąż" pojawiał się często na szyldach, w zabawach karnawałowych , herbach , rycinach , gobelinach i utworach literackich. W świadomości ludzi renesansu często utożsamiany był z satyrem^[6]. Kochanowski dokonał syntezy obu postaci; było to możliwe, ponieważ obie były tzw. personae leves – postaciami niskimi, nie wzniosłymi. Prawdopodobnie synteza podyktowana była chęcią sprostania różnorodnym skojarzeniom odbiorców – elita intelektualna kojarzyłaby antycznego satyra, natomiast prostej szlachcie lepiej znana była swojska postać "dzikiego męża"^[7].

Forma utworu

Utwór zbliżony jest budową do przemówienia wygłaszanego na sejmie (bohater zakłada odpowiedź innych na swoje wystąpienie, wychwytuje pomruki i komentarze słuchaczy, monolog kierowany jest do licznego audytorium, Satyr przemawia jednocześnie jako osoba z zewnątrz i jako przedstawiciel szlachty)^[8]. Początek nawiązuje do oracji stosowanych na scenie teatralnej – Satyr używa formuły Tak jako mię widzicie..., która często była stosowana przez postacie wygłaszające prolog , poprzedzający przedstawienie^[9].

Satyr napisany jest trzynastozgłoskowcem 7+6, zawiera dokładne, półtorazgłoskowe rymy . Występują w nim liczne przerzutnie , często podkreślające szczególnie istotne wyrazy, poprzez umiejscowienie ich na końcu wersu ^[10].

Recepcja

Utwór był w okresie renesansu ceniony i popularny – około 1564 roku doczekał się trzech wydań, jednocześnie w dwóch oficynach wydawniczych – u Marka Szaffenberga i u Mateusza Siebenychera^[11]. Utwór chwalił m.in. Andrzej Patrycy Nidecki w listach do Stanisława Hozjusza . Pojawiły się liczne utwory inspirowane Satyrem, m.in. anonimowy Proteus abo Odmieniec (1564), Rozmowa Polaka z Litwinem Augustyna Rotundusa (1564) oraz Satyry Marcina Bielskiego ^[12].

Przypisy

Bibliografia

• Janusz Pelc : Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001. . 
• Jerzy Ziomek : Renesans. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999. . 

Zobacz też

• lista dzieł Jana Kochanowskiego