Sabbataj Cwi ( hebr. שבתאי צבי, inne spotykane w języku polskim formy zapisu Sabbataj Cewi, Szabtaj Cwi (ur. 1 sierpnia 1626 w Smyrnie , zm. 17 września 1676 w Dulcigno w Czarnogórze ) – Żyd sefardyjski , kabalista , znany dzięki swemu wystąpieniu mesjańskiemu w 1648 roku. Było ono przyczyną wielkiego poruszenia wśród Żydów Europy i Bliskiego Wschodu. Z czasem określenie sabbataizm stało się w judaizmie synonimem mesjańskiej herezji jako takiej. Wyrosłe na gruncie wystąpienia Sabbataja Cwi żydowskie ruchy heterodoksyjne przejawiały swą aktywność do połowy XX wieku , a w pewnym zakresie nawet do czasów współczesnych.

Życie

Był synem handlarza drobiu. W rodzinnej Smyrnie pobierał naukę Talmudu , ale nigdy nie osiągnął w niej biegłości. Zajął się za to kabałą, zwłaszcza kabałą praktyczną w wydaniu Izaaka Lurii . Prezentował typ religijności mistycznej , ekstatycznej . Niektórzy badacze dopatrują się w jego zachowaniach znamion choroby psychicznej . W 1648 roku, w Smyrnie ogłosił się mesjaszem. Już wtedy posiadał grupę zwolenników. Wyklęty został dopiero w 1651 roku, gdy nie nastąpiły żadne oznaki czasów ostatecznych. 18 lat przebywał poza Smyrną, głównie w Salonikach , Konstantynopolu i Kairze . W owym czasie bliżej zapoznał się z islamskim mistycyzmem sufich i chrześcijaństwem . W 1665 związał się z kabalistą Natanem z Gazy , który uroczyście w synagodze potwierdził jego mandat mesjański. On też pełnił najważniejszą rolę w otoczeniu Sabbataja, jako swego rodzaju prorok mesjasza. Datę zbawienia wyznaczył Sabbataj na rok 1666 . W lutym tego roku aresztowano go na podstawie donosu i osadzono w twierdzy Gallipoli . 16 września podczas audiencji na dworze sułtana, której szczegółów nie znamy, przeszedł na islam. Tolerancja za strony władz osmańskich skończyła się, gdy zaczął szerzyć swą synkretyczną doktrynę wśród muzułmanów. W 1673 roku został, na podstawie donosu, ponownie aresztowany i osadzony w twierdzy Dulcigno, gdzie przebywał do końca życia i gdzie zmarł.

Nauka

Nauczanie Sabbataja Cwi w różnych okresach jego życia miało odmienny kształt, ponadto nieraz inne stanowisko prezentował Natan z Gazy, który wypowiadał się oficjalnie na temat objawionej wiedzy mesjasza. Stąd często nie wiemy, jaka część doktryny mesjańskiej pochodzi od samego Sabbataja. Swoje mesjańskie roszczenia Sabbataj opierał na bożym objawieniu . Jeszcze przed apostazją mesjasza interpretacja Natana z Gazy wyglądała następująco: W chwili przyjścia mesjasza zakończony został proces tikkun – odkupienie wedle kabały luriańskiej. W związku z tym przestaje obowiązywać prawo żydowskie, a jedynym prawodawcą staje się mesjasz. Kontynuowanie zalecanych przez Lurię praktyk ascetycznych zostaje uznane za przejaw niewiary i bluźnierstwo.

Apostazję Sabbataj rozumiał jako wejście w nowe przymierze z Bogiem, który wzywa wszystkich Żydów do zmiany wiary, bowiem islam wybrał jako nowe miejsce zamieszkania. Jednak i ta zmiana wyznania nie była traktowana jako trwała, bowiem przy końcu czasów Bóg ma objawić zupełnie nową Torę . W związku ze swą nauką Sabbataj ostentacyjnie łamał prawo żydowskie, co wbrew opiniom niektórych jego zwolenników dowodzi, że zmiana wiary nie była "świętym oszustwem" i mesjasz nie pozostał duchowym Żydem.

Po śmierci Sabbataja Natan z Gazy dał inną wykładnię konwersji mesjasza. Traktuje on ją w kategoriach odkupienia przez grzech. Zadaniem mesjasza, i tylko jego, jest zstąpić do królestwa ciemności (luriańskie kelipot - skorupy) i wydobyć zeń ukryte tam iskry bożego światła. Mesjasz rozsadzi królestwo zła od środka - samemu pozostając czystym. Typem tego odkupienia jest wędrówka patriarchów do Egiptu. Natan w swym myśleniu pozostał bliski tradycyjnemu judaizmowi. Apostazję rozpatrywano również w perspektywie doświadczeń Żydów hiszpańskich – konwertytów na chrześcijaństwo, tzw. marranów .

Wpływ na judaizm

Sabbataj znalazł wielu mesjańskich naśladowców, takich jak Jakub Kerido, Baruchja Ruso, Jonatan Ajbeszic czy wreszcie Jakub Frank . Wiele z tych wystąpień mesjańskich pociągnęło za sobą konwersje Żydów na islam bądź chrześcijaństwo. Potomkowie zwolenników Jakuba Kerido – zw. donmeh , którzy przyjęli islam i przez długi czas żyli w Salonikach . Uznani za Turków, na skutek przesiedleń po wojnie turecko-greckiej 1921-1922 znaleźli się w Turcji, gdzie ich potomkowie mieszkają do dzisiaj, lecz zatracili swą specyfikę.