Pedagogika specjalna – dział pedagogiki jak i kierunek studiów którego podstawowym obiektem zainteresowania jest człowiek wymagający wsparcia i pomocy w przekraczaniu różnorakich trudności, utrudniających mu rozwój i funkcjonowanie społeczne.^[1] Zajmuje się osobami w każdym wieku, starając się odpowiadać na ich szczególne potrzeby: rozwojowe w wieku niemowlęcym, edukacyjne i wychowawcze w wieku przedszkolnym, szkolnym oraz dorastania a także socjalizacyjne i zawodowe w wieku dojrzałym.

Podstawowym zadaniem pedagogiki specjalnej jest stworzenie podstaw teoretycznych i metodycznych dla procesów rewalidacji (czyli usprawniania, kompensacji i korektury pedagogicznej w procesie dydaktyczno-wychowawczym) oraz resocjalizacji . Oprócz osób niepełnosprawnych pedagogika specjalna zajmuje się też ludźmi wybitnie zdolnymi.

Główne działy pedagogiki specjalnej to:^[2]

• pedagogika rewalidacyjna, rehabilitacyjna, np. oligofrenopedagogika , surdopedagogika , tyflopedagogika ,
• pedagogika lecznicza lub inaczej pedagogika terapeutyczna,
• pedagogika zdolnych i uzdolnionych
• pedagogika korekcyjna
• pedagogika resocjalizacyjna .

Tożsamość pojęciowa

Rozwój pedagogiki specjalnej w okresie ostatnich stu lat spowodował odejście od pierwotnych założeń, według których winna ona zajmować się przede wszystkim nauczaniem i wychowaniem jednostek niepełnosprawnych. Na zaistnienie takiej sytuacji wpływ miał szereg czynników, przede wszystkim jednak rozwój nurtu aksjologicznego zapoczątkowany przez Marię Grzegorzewską . Według jej poglądów należy zawsze dostrzegać w człowieku "coś pozytywnego" a humanistyczny stosunek do życia powinien stanowić podstawy porządku moralno-prawnego. Ze względu na złożoność obszarów objętych bezpośrednim zainteresowaniem pedagogiki specjalnej spotyka się w literaturze także inne terminy, mające określać ten sam lub podobny zakres tej dziedziny naukowej. Najczęściej spotykane to:^[3]

• pedagogika rewalidacyjna
• defektologia
• deksiopedagogika
• ortopedagogika
• pedagogika terapeutyczna
• terapia pedagogiczna

Historia

Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej

Na przełomie 1919 i 1920 roku, dzięki staraniom Marii Grzegorzewskiej , Ministerstwo Zdrowia Publicznego uruchomiło w Warszawie roczny kurs seminaryjny dla nauczycieli dzieci upośledzonych umysłowo. W roku 1921 powstaje pierwsza uczelnia, Państwowe Seminarium Pedagogiki Specjalnej^[4] którego późniejsza działalność wyznaczyła na wiele lat kierunki prac teoretycznych i praktycznych dla nowo ukształtowanej dziedziny naukowej jaką była pedagogika specjalna. Seminarium, wraz z Państwowym Instytutem Fonetycznym stanowiły fundament utworzonego w 1922 roku Państwowego Instytutu Pedagogiki Specjalnej.^[5]

Działalność PIPS w tamtych latach była nierozerwalnie związana z osobą Marii Grzegorzewskiej. Pod jej kierunkiem Instytut opracował wiele nowatorskich metod rozpoznawania i diagnozowania potrzeb osób niepełnosprawnych, swoistych form i metod nauczania i wychowania oraz skutecznych strategii współpracy z ich rodzinami. Do najbardziej znanych, po dziś dzień stosowanych form, wypracowanych przez PIPS należy metoda tzw. "ośrodków pracy" – oparta na systemie "ośrodków zainteresowań" opracowanej na początku XX wieku przez belgijskiego lekarza i pedagoga Ovide Decroly’ego.

Maria Grzegorzewska uczestniczyła w większości działań na rzecz rozwoju pedagogiki specjalnej w Polsce i na świecie. Skoncentrowała wokół siebie wielu wybitnych praktyków i teoretyków tej dziedziny, m.in. M. Stefanowską, J. Joteyko , J. Hellmanna, J. Korczaka , W. Łuniewskiego, T. Mayznera, M. Wawrzynowskiego, H. Rylla, N. Han-Ilgiewicz, J. Doroszewską i wielu innych.^[6]

Edukacja i wychowanie osób niepełnosprawnych w latach 1896-1921

W latach przed utworzeniem PIPS można było zaobserwować wyraźne działania na rzecz edukacji i wychowania jednostek niepełnosprawnych, chociaż nie używano powszechnie nazwy "pedagogika specjalna". Do najważniejszych wydarzeń, mających niebagatelne znaczenie dla późniejszego jej rozwoju należy zaliczyć:

• w okresie zaborów^[7]
  • 1896 powstanie szkoły dla lekko upośledzonych umysłowo w Poznaniu;
  • 1912 utworzenie w Krakowie "zakładu dla dzieci z odchyleniami w rozwoju umysłowym" przez prof. Jana Piltza;
  • 1907 uruchomienie placówki dla upośledzonych umysłowo przez magistrat warszawski;
  • 1907 powstanie z inicjatywy m.in. Jana Władysława Dawida i Anieli Szycówny Polskiego Towarzystwa Badań nad dziećmi;
• W okresie powojennym:
  • 7 lutego 1919 r. wprowadzenie "Dekretu o obowiązku szkolnym" obejmującym także dzieci upośledzone umysłowo jeżeli w danej miejscowości zakład kształcenia specjalnego;
  • kwiecień 1919 r. Ogólnopolski Zjazd Nauczycielski na którym liczni referenci zajęli się problemem edukacji i wychowania osób niepełnosprawnych;
  • 17 marca 1921 weszła w życie Konstytucja marcowa , która w artykułach 102, 103, 118, 119, 120 chroniła prawa do opieki i ochrony także dzieci niepełnosprawnych;

Niezwykle ważną dla rozwoju pedagogiki specjalnej rolę, w okresie I wojny światowej odegrała Józefa Joteyko , która podczas swojego pobytu we Francji utworzyła pierwsze projekty organizacji kompleksowego systemu wychowania i kształcenia dzieci niepełnosprawnych w wolnej Polsce.

Pedagogika specjalna – rozwój w latach 1921-1939

1 czerwca 1924 r. pod przewodnictwem Marii Grzegorzewskiej przy Związku Nauczycielstwa Polskiego powstała Sekcja Szkolnictwa Specjalnego. Do jej głównych zadań należało:

• teoretyczne pogłębianie wiedzy nauczycieli z zakresu pedagogiki specjalnej i ukazywanie potrzeb opiekuńczych dzieci upośledzonych;
• doskonalenie metod nauczania i wychowania dzieci upośledzonych;
• opieka nad materialnymi i prawnymi potrzebami nauczycieli szkół specjalnych;

W grudniu 1924 wydany został pierwszy numer czasopisma "Pedagogika Specjalna", wydawanego po dziś dzień przez Akademię Pedagogiki Specjalnej

Pomimo intensywnej działalności PIPS i osób zaangażowanych w rozwój pedagogiki specjalnej jako nauki, przełożenie ich pracy na ilość placówek kształcenia specjalnego w Polsce okresu międzywojennego było niewystarczające. W grudniu 1925 r. odbył się I Polski Zjazd Nauczycielstwa Szkół Specjalnych .Uczestnicy domagali się opracowania ustawy o systemie kształcenia specjalnego oraz przygotowania programu rozwoju sieci szkół specjalnych. Niemal dziesięć lat później, podczas II Zjazdu Nauczycielstwa Szkół Specjalnych w 1934 roku odniesiono się bardzo krytycznie do osiągnięć tego dziesięciolecia. Stwierdzono, że istniejąca sieć placówek specjalnych zaspokajała jedynie 12% faktycznych potrzeb społecznych w tym zakresie. Do końca okresu międzywojennego nie udało się rozwiązać systemowo problemu edukacji i wychowania osób niepełnosprawnych, mimo tego jednak był to okres niezwykle ważny dla rozwoju powojennej pedagogiki. Dzięki działalności naukowej PIPS udało się m.in.:

• wystandaryzować zachodnie narzędzia do diagnostyki procesów poznawczych (testów Bineta i Simona oraz Termana)
• opracować standardy postępowania diagnostycznego dla osób niepełnosprawnych
• założyć Poradnię Pedagogiki Leczniczej, w której współpracowali ze sobą pedagodzy, psycholodzy, pracownicy socjalni i ochrony zdrowia;
• opracować, pod kierunkiem Michała Wawrzynowskiego pierwszego w Polsce programu kształcenia specjalnego dzieci upośledzonych umysłowo;

W tym okresie Maria Grzegorzewska sformułowała pierwsze jasne cele i zadania pedagogiki specjalnej, wśród których wyróżniła:^[8]

• cel humanitarny, polegający na udzielani jednostce upośledzonej pomocy w realizacji jej zadań życiowych,a także na wskazaniu społeczeństwu prawa każdej jednostki upośledzonej do uczestnictwa w życiu społecznym w ramach posiadanych sił i możliwości;
• cel funkcjonalny, którym jest optymalny rozwój jednostki, wzmocnienie jej sił fizycznych i psychicznych oraz kompensacja braków;
• cel społeczny, polegający na włączeniu jednostek do społeczeństwa i przezwyciężaniu – w miarę możliwości – izolacji, która zagraża jednostkom z zahamowaniami i zaburzeniami;
• cel ekonomiczny (utylitarny), tzn. przygotowanie upośledzonych do pracy zawodowej i przez to odciążenie społeczeństwa od świadczeń na rzecz opieki nad upośledzonymi;

Pedagogika specjalna w okresie II wojny światowej^[9]

II wojna światowa wiele dzieci pozbawiła prawa do miłości, szacunku i edukacji. Polityka hitlerowska Niemiec, wykorzystując hasła eugeniki , siała nienawiść do osób niepełnosprawnych. Na wszystkich terenach okupowanych przez hitlerowskie Niemcy, nastąpił zdecydowany regres w pedagogice specjalnej i działalności opiekuńczo-wychowawczej. Zlikwidowano szkoły specjalne, zamykano szpitale psychiatryczne, wstrzymywano prace naukowo-badawcze związane z rozwojem pedagogiki specjalnej.

Jedną z form czynnego przeciwstawiania się hitlerowskiemu okupantowi stał się w Polsce lat 1939-1945 rozbudowany, w znacznej części tajny, system nauczania i wychowania. Większość pedagogów specjalnych w tym okresie poświęciło się tajnemu nauczaniu dzieci pełnosprawnych. Działania na rzecz upośledzonych były w tym czasie w dużej mierze, działaniami opiekuńczymi, chroniącymi życie, zapewniającymi posiłek czy schronienie. Maria Grzegorzewska w okresie od 1 listopada 1939 do 1 sierpnia 1944 zajmuje się także tajnym nauczaniem dzieci niepełnosprawnych oraz przez całą okupację organizuje pomoc dla dzieci dotkniętych skutkami wojny.

Ludobójstwo i trudne warunki życia podczas wojny spowodowały utratę wielu nauczycieli i wychowawców.Prace na rzecz przetrwania szkół i zakładów dla niepełnosprawnych podejmowane w tak trudnych warunkach, pełnych okrucieństwa, codziennych dramatów i pogardy dla człowieka, miały szczególny wymiar moralny – stanowiły szczególną obronę podstawowych zasad etycznych i moralnych.

Pedagogika specjalna w latach powojennych

Po II wojnie światowej stopniowo temat kształcenia osób niepełnosprawnych powraca w obszar zainteresowania naukowców i praktyków. Rozwijają się ponownie prace naukowe, prowadzone są intensywne badania, niemal we wszystkich krajach powstają czasopisma specjalistyczne i nowe placówki dla osób niepełnosprawnych. ^[10] Początkowo szkolnictwo specjalne rozwijało się bardzo powoli, co wynikało z ogólnego wyniszczenia kraju oraz zubożenia kadr – wielu specjalistów zginęło podczas wojny. Z 63 placówek istniejących w 1939 roku, po wojnie pozostało 14. Jednak już w latach 1945-1955 nastąpił ich trzykrotny przyrost.^[11]

Absolutna nowością w okresie powojennym było wprowadzenie do systemu oświaty:

• przedszkoli specjalnych
• "Szkół Życia" czyli placówek edukacyjnych dla osób głębiej niepełnosprawnych intelektualnie

Ich rozwój na przestrzeni lat postępował bardzo dynamicznie, wciąż jednak nie zaspokajał faktycznych potrzeb społecznych w tym zakresie. W roku 1995 istniało w Polsce ponad 100 "Szkół Życia" i 31 przedszkoli specjalnych.^[12]

Rokiem przełomowym dla pedagogiki specjalnej w Polsce był rok 1970, kiedy to PIPS został przekształcony w wyższą szkołę zawodową. Dzięki temu już w 1975 roku pojawili się pierwsi magistrowie pedagogiki specjalnej.^[13] W latach osiemdziesiątych dwudziestego wieku w Wyższej Szkole Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej, bo taką nazwę przyjął przekształcony PIPS, oraz w niektórych uniwersytetach i wyższych szkołach pedagogicznych uruchomiono studia podyplomowe z pedagogiki specjalnej. Pod koniec XX wieku Pedagogika Specjalna była jednym z 92 kierunków studiów ustanowionych przez Radę Główną Szkolnictwa Wyższego. Od 1 września 2000 roku WSPS została przekształcona w Akademię Pedagogiki Specjalnej .

Inne uczelnie realizujące nauczanie na kierunkach pedagogika specjalna:

• Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu – na Wydziale Studiów Edukacyjnych, studia magisterskie
• Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu – na Wydziale Humanistycznym, studia zawodowe
• Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Łodzi – studia zawodowe
• Uniwersytet Marii Skłodowskiej Curie w Lublinie – na Wydziale Pedagogiki i Psychologii, studia magisterskie
• Dolnośląska Szkoła Wyższa we Wrocławiu - na Wydziale Nauk Pedagogicznych, studia magisterskie
• Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie - na Wydziale Pedagogicznym, studia zawodowe
• Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie - na Wydziale Nauk Społecznych i Sztuki, studia zawodowe
• Uniwersytet Gdański - na Wydziale Nauk Społecznych, studia licencjackie i magisterskie
• Wyższa Szkoła Edukacji Integracyjnej i Interkulturowej w Poznaniu - studia licencjackie, 9 specjalności

Metodologia

Tak jak każda dziedzina nauki , tak i pedagogika specjalna nie mogłaby istnieć bez własnej metodologii . Jako dyscyplina stosunkowo młoda czerpie z różnych źródeł – metodologii nauk społecznych i przyrodniczych.^[14] Klasycznie, w pedagogicznych badaniach naukowych wyróżnia się modele:

• empiryczny
• prakseologiczny
• hermeneutyczny

W świetle prowadzonej na świecie debaty wokół modernizmu i postmodernizmu , w metodologii badań pedagogicznych dostrzec można istotne trendy prowadzące do zmiany paradygmatów i tworzenia nowych orientacji badawczych i struktur wiedzy. Tradycyjnie, pedagogika specjalna, w swojej warstwie badawczej skłaniała się w kierunku badań nad sposobami oddziaływania na jednostki ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Obejmowały takie sfery jak:^[15]

• właściwości rozwoju psychofizycznego i społecznego jednostek niepełnosprawnych, wykolejonych i wybitnie zdolnych
• uwarunkowania efektywności nauczania osób niepełnosprawnych
• psychospołecznych podstaw rehabilitacji

Obecnie ważniejsze wydaje się być zdążanie w kierunku rozpoznawania podstaw filozoficznych, etycznych i biologicznych pedagogiki specjalnej z uwzględnieniem szczególnych warunków jakie stwarzają warunki globalizacji. Na tym tle wyłaniają się nowe cele prac badawczych w pedagogice:^[16]

• opis i wyjaśnianie zmian w jednostce z punktu widzenia czynników głównych i ubocznych;
• przedopis i projekcja skutecznych sposobów dokonywania zmian z punktu widzenia działań o określonej treści i warunków w jakich działania te są podejmowane;
• interpretacja i wartościowanie zmian w jednostce z punktu widzenia kategorii form symbolicznych i kontekstu kulturowego, w którym kategorie form symbolicznych nabierają określonego sensu;

Przypisy

Bibliografia

• Dykcik W., Pedagogika Specjalna, Poznań 2001,
• Gnitecki J., Pedagogika ogólna z metodologią, Poznań 2004,
• Lipkowski O., Pedagogika specjalna, Warszawa 1977,
• Mauersberg S. (red.), Dzieje szkolnictwa i pedagogiki specjalnej, Warszawa 1990
• Sękowska Z., Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Warszawa 1985,
• Wyczesany J., Pedagogika Upośledzonych Umysłowo, Kraków 2002,

Zobacz też

• autyzm dziecięcy
• John Dewey
• integracja w edukacji
• integracja
• kinezjologia edukacyjna
• Anton Makarenko
• nauczanie
• Owidiusz Decroly
• patologia
• profil psychoedukacyjny
• psychologia kliniczna
• Jan Jakub Rousseau
• spektrum autystyczne
• zespół Aspergera
• zespół Downa
• zespół Retta
• Metoda Felicji Affolter

Linki zewnętrzne

• kwartalnik "Pedagogika Specjalna"
• Pedagogiki Specjalnej
• publikacje edukacyjne
• Edukacja i Dialog Warsztat metodyczny pedagoga specjalnego