Romania Coat of Arms Artykuł z serii Historia Rumunii
Dacja
Wczesne średniowiecze
Późne średniowiecze
Odrodzenie narodowe
Królestwo Rumunii
II wojna światowa
Rumunia w epoce komunizmu
Rumunia po roku 1989
Patrz też: Kalendarium

Rumunia w epoce komunizmu - okres w dziejach Rumunii od zakończenia II wojny światowej do rewolucji rumuńskiej . W tym czasie Rumunia należała do krajów znajdujących się pod dominacją Związku Radzieckiego (w myśl ustaleń mocarstw podjętych na konferencji jałtańskiej w 1945 r.), a rządy w kraju sprawowali uzależnieni od Moskwy komuniści . Państwo zachowywało jedynie pozory demokracji , a w gospodarce obowiązywały zasady socjalistyczne . Komuniści objęli władzę w Rumunii w 1947 r. usunąwszy (dzięki pomocy radzieckiego sojusznika oraz nielegalnych metod eliminując wszelką opozycję). Upadek rządów komunistycznych w Rumunii nastąpił wskutek wybuchu społecznego niezadowolenia, które przerodziło się w rewolucję w grudniu 1989 r. i stanowiło część procesu obejmującego całą środkowo-wschodnią Europę zwanego Jesienią Ludów .

Objęcie władzy przez komunistów

Pod koniec II wojny światowej sprzymierzona z Niemcami Rumunia rządzona była przez dyktatora Iona Antonescu . W miarę jednak zbliżania się do jej granic Armii Czerwonej opozycja wobec Antonescu rosła. Wiosną 1944 r. główne przedwojenne partie polityczne zawiązały Blok Narodowo-Demokratyczny, który stawiał sobie za cel obalenie Antonescu, zerwanie z Osią i powrót rządów demokratycznych. Zdając sobie sprawę, że w powojennej Rumunii dużą rolę może odgrywać Związek Radziecki w skład Bloku zaproszono także niezbyt znaczącą dotąd Rumuńską Partię Komunistyczną (RPK).

Blok podjął współpracę z królem Rumunii Michał I i 23 sierpnia 1944 r. ten przeprowadził zamach stanu, aresztując Antonescu i członków jego rządu. Powołany został nowy rząd, w którym poszczególne partie bloku miały po jednym ministrze bez teki. Król ogłosił jednocześnie zerwanie sojuszu z Niemcami, a następnego dnia wypowiedział im wojnę, stając tym samym po stronie aliantów . Z więzienia uwolniony został także Gheorghe Gheorghiu-Dej , który wkrótce stanął na czele RPK.

W ciągu kilku kolejnych dni wojska radzieckie opanowały dużą część Rumunii, łącznie z Bukaresztem (cały kraj opanowany został do końca października). 13 września podpisany został oficjalny układ rozejmowy, który pozwalał wojskom radzieckim stacjonować w Rumunii i dawał im faktyczną kontrolę nad krajem, a Rumunię zobowiązywał do zbrojnego udziału w wojnie przeciwko Niemcom. Postanowiono też wstępnie o reparacjach wojennych na rzecz ZSRR (w wysokości 300 mln dolarów) oraz powrocie do granic z 1940 r. (tj. ponownym oddaniu Besarabii i północnej Bukowiny ZSRR oraz odzyskaniu północnego Siedmiogrodu ). Powołana została Sojusznicza Komisja Kontroli, na której czele stanął marszałek Rodion Malinowski .

Dominacja radziecka w Rumunii powodowała wzrost znaczenia popieranych przez nich komunistów. RPK szybko zwiększała swoją liczebność. Już we wrześniu 1944 r. komuniści zażądali powiększenia swojego udziału w rządach (poprzez przyłączenie do Bloku Narodowo-Demokratycznego zależnych od nich ugrupowań), a po odmowie wycofali się z udziału w rządzie. Powołali jednocześnie Front Narodowo-Demokratyczny skupiający RPK oraz inne niewielkie ugrupowania polityczne, głoszący hasła reformy rolnej, nacjonalizacji banków i ciężkiego przemysłu oraz bliskiego związania się z ZSRR. Zarzuty Moskwy wobec rządu oskarżające go o złamanie rozejmu spowodowały jego upadek na początku listopada 1944 r. Nowy gabinet już w 1/3 składał się z polityków RPK i partii sojuszniczych, a Petru Groza z Frontu Oraczy został wicepremierem. Jednak najważniejsze resorty pozostały w rękach polityków niekomunistycznych, a komuniści wywołali zamieszki pod pretekstem protestu przeciwko obsadzie stanowiska ministra spraw wewnętrznych. Przy ich okazji i przy współpracy z wojskami radzieckimi, komuniści zaczęli także przejmować lokalną administrację. Także za pośrednictwem Sojuszniczej Komisji Kontroli Moskwa wpływała na osłabienie rządu rumuńskiego i partii opozycyjnych wobec komunistów.

Do kolejnych sporów między komunistami i innymi siłami politycznymi doszło na początku 1945 r. Pod koniec stycznia nowy program ogłosiła RPK, wycofując się z wielu radykalnych postulatów (m.in. nacjonalizacji banków i przemysłu). Grupa secesjonistów z jednej z zachowawczych partii ogłosiła przystąpienie do Frontu Narodowo-Demokratycznego. Wkrótce wybuchła nowa fala demonstracji i zamieszek, w efekcie czego wskutek interwencji radzieckiej na początku marca powołany został nowy rząd, złożony z działaczy Frontu Narodowo-Demokratycznego, z Petru Grozą na czele.

Głównym ośrodkiem skupiającym opozycję i posiadającym narzędzia polityczne pozwalające mu walczyć z komunistami był król Michał. W sierpniu 1945 r. zwrócił się do wszystkich mocarstw o pomoc w sformowaniu nowego rządu, reprezentującego wszystkie siły polityczne. Działanie to nie przyniosło efektu, wobec czego król próbował sparaliżować komunistów odmawiając podpisywania przedkładanych mu dekretów. Sytuacja zaogniała się, w efekcie czego decyzją trzech mocarstw komuniści poszli na pozorny kompromis: dokooptowali do rządu dwóch przedstawicieli opozycji, a nowy gabinet miał przygotować demokratyczne i wolne wybory parlamentarne. To spowodowało uznanie rządu i nawiązanie z nim stosunków dyplomatycznych przez mocarstwa zachodnie.

W maju 1946 r. Front Narodowo-Demokratyczny przekształcił się w wyborczy Blok Partii Demokratycznych. W programie komuniści nadal unikali radykalnych postulatów, nie żądali też likwidacji monarchii. Rząd przedstawił też ordynację wyborczą, dającą m.in. prawa wyborcze kobietom. Wybory odbyły się 19 listopada i według oficjalnych wyników zdecydowane zwycięstwo odnieśli komuniści: Blok Partii Demokratycznych miał otrzymać 69% głosów, co dało mu 348 spośród 414 miejsc w parlamencie. Opozycja ogłosiła protest przeciwko warunkom, w jakich wybory się odbywały oraz sfałszowaniu ich wyników; wystąpiła z rządu i zaapelowała o bojkot parlamentu do króla. Ten jednak, obawiając się utraty tronu, uznał wynik wyborów i powierzył Grozie utworzenie nowego rządu. Także mocarstwa zachodnie nie zbojkotowały nowych władz.

Akt abdykacji Michała I

10 lutego 1947 r. Rumunia jako jedno z państw sprzymierzonych z Niemcami podpisała traktat paryski z aliantami. Na jego mocy usankcjonowano powrót do granic z 1940 r. oraz obowiązek zapłaty reparacji na rzecz ZSRR. Zapowiedziano także opuszczenie Rumunii przez wojska radzieckie (co stało się do końca roku) i likwidację Sojuszniczej Rady Kontroli. Podpisanie traktatu pokojowego uwolniło ręce komunistów, dotąd tolerującym opozycję podczas negocjacji z mocarstwami zachodnimi. Aresztowano najważniejszych działaczy opozycji (m.in. pod zarzutem spiskowania z USA), represje dotknęły polityków z partii liberalnej, którzy przystąpili do Frontu Narodowo-Demokratycznego w 1945 r. za poparcie przez nich propozycji przystąpienia Rumunii do Planu Marshalla . W listopadzie faktycznie internowano króla, a 30 grudnia 1947 r. zmuszono go do abdykacji ogłoszono powstanie Rumuńskiej Republiki Ludowej (rum. Republica Populară Româna). 3 stycznia 1948 r. Michał udał się na emigrację.

Rządy Gheorghe Gheorghiu-Deja

Gheorghe Gheorghiu-Dej

Od 1947 r. niepodzielną władzę w kraju sprawowali komuniści. Na czele rządu stał Petru Groza z sojuszniczego Frontu Oraczy , ale faktyczną władzę posiadał w ręku Gheorghiu-Dej . W 1948 r. RPK wchłonęła partię socjaldemokratyczną (powstała wówczas Rumuńska Partia Robotnicza, RPR, na jej czele stał nadal Gheorghiu-Dej), której większość członków zweryfikowano negatywnie. Drobniejsze partie, włączone w powołany w 1948 r. Front Demokracji Ludowej rozwiązywały się stopniowo, ostatnia z nich - Front Oraczy w 1953 r. W wyborach do Wielkiego Zgromadzenia Narodowego 28 marca 1948 r. według oficjalnych wyników frekwencja miała wynieść 91%, a Front Demokracji Ludowej miał otrzymać 91% głosów, co dało mu 405 z 414 mandatów. 13 kwietnia tego samego roku Zgromadzenie uchwaliło nową konstytucję Rumunii. Wzorowana była na konstytucji ZSRR i zapowiadała przemiany w duchu socjalistycznym. Na czele państwa znalazło się Prezydium Zgromadzenia jako kolegialny urząd prezydencki.

Uzależnienie od ZSRR sięgało bardzo głęboko. Gospodarka Rumunii była coraz bardziej związana z gospodarką ZSRR i jej podporządkowywana, w 1949 r. Rumunia stała się członkiem Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej , a w 1955 r. także Układu Warszawskiego . Wewnątrz Rumunii narastała centralizacja władzy. Faktyczną kontrolę nad państwem sprawowało biuro polityczne RPR, kierowane przez Gheorghiu-Deja, który budował wokół swej osoby kult wzorowany na kulcie Józefa Stalina . Inne instytucje państwowe miały rolę w coraz większym stopniu fasadową, a wybory parlamentarne stanowiły jedynie formalność. Aktywnie działał aparat bezpieczeństwa, eliminując nie tylko faktyczną opozycję wobec rządów komunistycznych, ale także członków frakcji partyjnych zbyt niezależnych od Gheorghiu-Deja (m.in. w 1948 oskarżono o nacjonalizm i uwięziono Lucreţiu Pătrăşcanu , lidera RPK podczas II wojny światowej i pierwszego komunistycznego ministra, a w 1952 r. na fali czystek o podłożu narodowościowym odsunięto od władzy tzw. frakcję moskiewską, tj. działaczy, którzy w 1944 r. przybyli z emigracji w ZSRR, w tym Anę Pauker i Vasile Lucę ), a także duże grupy obywateli za domniemane przestępstwa wobec systemu siegając absurdu i całkowicie zastraszając społeczeństwo. Czystki w samej partii komunistycznej dotknęły aż 190 tys. jej członków usuniętych do końca 1949 r. za "odchylenia". Podporządkowany kierownictwu partii był aparat sądowniczy, aktywnie działała tajna policja Securitate . Ograniczano własność prywatną, szczególnie w gospodarce, gdzie wolny rynek został zastąpiony przez gospodarkę nakazowo-rozdzielczą (znacjonalizowano przemysł i banki, a drobną inicjatywę prywatną likwidowano za pośrednictwem np. przepisów podatkowych). Nacisk kładziono na industrializację i rozwój przemysłu ciężkiego ). Zlikwidowano większą własność ziemską, jednak równolegle przeprowadzano proces kolektywizacji - choć formalnie dobrowolna, faktycznie była przymusowa, a w jej ramach w Rumunii przed sądem stanęło 80 tys. chłopów uznanych za kułaków .

W 1953 r., po śmierci Stalina, niepewny sukcesji władzy w ZSRR Gheorghiu-Dej postanowił przeprowadzić fasadowe zmiany w kierownictwie partii. Oddał w 1954 r. fotel sekretarza partii swemu wiernemu stronnikowi Gheorghe Apostolowi (pozostając jednak premierem, którą to funkcję objął po odsunięciu Petru Grozy w 1952 r.). Jednocześnie uderzył w potencjalnych konkurentów, którzy mogli wykorzystać sytuację w ZSRR dla odsunięcia go od władzy (m.in. zamordowano wówczas uwięzionego w 1948 r. Lucreţiu Pătrăşcanu). Jednak już w następnym roku, po ustabilizowaniu sytuacji, Gheorghiu-Dej powrócił na fotel pierwszego sekretarza (ustępując ze stanowiska premiera).

Odwilż, mająca miejsce w różnych państwach demokracji ludowej po wygłoszeniu referatu Nikity Chruszczowa podczas XX zjazdu KPZR , w Rumunii nie sięgnęła zbyt głęboko. Pewien oddźwięk i sympatię wśród społeczeństwa rumuńskiego wzbudziły wydarzenia w Polsce oraz powstanie na Węgrzech , nie przerodziły się jednak w żadne wystąpienia przeciwko systemowi. Gheorghiu-Dej jednak coraz silniej podkreślał tradycje narodowe i w pewnym stopniu demonstrował niezależność od Moskwy (gesty sympatii dla Chin podczas konfliktu radziecko-chińskiego), także stosunki gospodarcze z krajami kapitalistycznymi stopniowo się rozwijały (szybciej niż w innych państwach obozu radzieckiego). W 1961 r. ograniczono też nauczanie języka rosyjskiego w rumuńskich szkołach. Tendencje narodowe znalazły też odzwierciedlenie w polityce wobec mniejszości narodowych, m.in. w 1960 r. zmieniono granice powołanego w 1952 r. Węgierskiego Okręgu Autonomicznego .

Rządy Nicolae Ceauşescu

Nicolae Ceauşescu

Budowa Domu Ludowego w Bukareszcie

Gheorghe Gheorghiu-Dej zmarł w marcu 1965 r. Zaraz po jego śmierci rozpoczęła się rywalizacja o kierownictwo w RPR, z której zwycięsko wyszedł Nicolae Ceauşescu . Już latem tego roku najpierw przywrócił kierowanej przez siebie partii jej dawną nazwę (Rumuńska Partia Komunistyczna, RPK), a następnie (21 sierpnia) zmieniona została konstytucja. Zmiany te wynikały z uznania przez Ceauşescu, że w Rumunii zbudowano już socjalizm . Ceauşescu stanął na czele Rady Państwa powołanej w miejsce Prezydium Wielkiego Zgromadzenia Narodowego, uprawnionej do wydawania dekretów (później, w 1974 r., powołano stanowisko prezydenta, które objął także Ceauşescu). Konstytucja zapewniała władzę RPK. Zmieniono też nazwę państwa na Socjalistyczną Republikę Rumunii (rum. Republica Socialistă de România).

W 1967 r. Ceauşescu powołał specjalną komisję partyjną do zbadania nadużyć władzy w okresie rządów Gheorghiu-Deja. W wyniku jej prac rehabilitowano wielu działaczy straconych za sprawą poprzedniego dyktatora oraz obciążono winą za represje Gheorghiu-Deja, jednak podstawowym celem działań komisji było umocnienie władzy Ceauşescu w państwie, który chciał postawić na czele kraju oddanych sobie, nowych ludzi. Mimo jednak potępiania represji Gheorghiu-Deja, Ceauşescu w praktyce całkowicie kontynuował jego politykę, szczególnie podkreślając rumuńskie tradycje narodowe. Nagłaśniano tradycje dackie Rumunii i romańskość ich języka podkreślając w ten sposób związki Rumunii z Zachodem . W 1968 r. zlikwidowano ostatecznie Węgierski Okręg Autonomiczny, prowadzono także represyjną politykę wobec Sasów siedmiogrodzkich i innych mniejszości narodowych.

W 1968 r. względna niezależność Rumunii od Związku Radzieckiego znalazła swój wyraz w nieuczestniczeniu przez Rumunię w interwencji Układu Warszawskiego w Czechosłowacji . To był kolejny element polityki, który pomógł Ceauşescu w kreowaniu pozytywnego wizerunku Rumunii na Zachodzie. Jednak tego typu kroki (innym był np. udział sportowców w Rumunii w zbojkotowanych przez inne państwa komunistyczne igrzyskach olimpijskich w Los Angeles w 1984 r. ) stanowiły tylko fasadę dla totalitarnego i zbrodniczego systemu rządów Ceauşescu. Wszechwładza dyktatora, którego coraz bardziej wydajnym narzędziem była tajna policja Securitate (jej sprawna działalność skutecznie uniemożliwiała zorganizowanie się w Rumunii antykomunistycznej opozycji) w latach 70. i 80. XX w. sięgnęła zenitu.

Odmowa Ceauşescu wzięcia udziału w inwazji na Czechosłowację w 1968 roku oraz tymczasowe zmniejszenie wewnętrznych represji, pomogły mu w wypracowaniu pozytywnego wizerunku zarówno w kraju, jak i na Zachodzie. Zwiedzeni przez "niezależną" zagraniczną politykę Ceauşescu, zachodni przywódcy zmienili swój stosunek do niego dopiero w późnych latach 70., kiedy to reżim stał się ekstremalnie arbitralnym i zbrodniczym systemem. Jednakże przy życiu podtrzymywały go zachodnie kredyty, umożliwiające rozwój ekonomiczny, ale i jednocześnie zaostrzanie kursu władzy. Kontynuując industrializację Ceauşescu podejmował potężne i często nieracjonalne przedsięwzięcia gospodarcze, m.in. związane z urbanizacją wsi. Po trzęsieniu ziemi w 1977 r. , które dotknęło Bukareszt nakazał wyburzenie dużej części historycznego centrum miasta, budując w to miejsce szereg monumentalnych gmachów, z potężnym Domem Ludowym na czele.

Upadek rządów komunistycznych

Ion Iliescu w rumuńskiej telewizji podczas rewolucji

Rewolucja w Rumunii

Obalenie rządów komunistycznych w Rumunii nastąpiło w drodze przewrotu zbrojnego (był to jedyny taki przypadek w krajach europejskich podporządkowanych ZSRR ). Początkowo wydarzenia Jesieni Ludów w sąsiednich krajach nie znajdywały szerszego oddźwięku w Rumunii, a Nicolae Ceauşescu wyraźnie deklarował wolę utrzymania rządów komunistycznych. Dużą rolę odgrywał tutaj brak zorganizowanej opozycji komunistycznej.

Przełom nastąpił w grudniu 1989 r. W dniach 16-19 grudnia doszło do wystąpień ludności w Timişoarze , których pierwotnym powodem była obrona miejscowego ewangelickiego pastora. Protest, do którego przyłączyła się ludność rumuńska nabrał charakteru antyrządowego i doszło do walk z policją i wojskiem, w których padło ok. 100 zabitych. Wydarzenia te znalazły oddźwięk w całym kraju, co skłoniło do powrotu do Bukaresztu dyktatora i zwołania przezeń masowego wiecu w stolicy, który miał okazać poparcie dla rządów komunistycznych w Rumunii. Jednak wiec, odbywający się 21 grudnia, przerodził się w manifestację antyrządową, rozpędzoną przez wojsko i policję (tu również padli zabici). Już następnego dnia jednak doszło do ponownych, jeszcze potężniejszych manifestacji, a po stronie ludności stanęło oddziały wojska rumuńskiego. W walkach z policją i siłami bezpieczeństwa padły setki zabitych. Ceauşescu wraz z żoną musiał 22 grudnia uciekać ze zdobywanego przez manifestantów gmachu Komitetu Centralnego RPK, ale jeszcze tego samego dnia został aresztowany i przewieziony do Bukaresztu.

Jednocześnie 22 grudnia grupa działaczy, w większości z Rumuńskiej Partii Komunistycznej, proklamowała powstanie Frontu Ocalenia Narodowego i ogłosiła odsunięcie Ceauşescu oraz przejęcie władzy, a także zapowiedziała zaprowadzenie demokracji i przywrócenie swobód obywatelskich. 24 grudnia Ion Iliescu , były członek Komitetu Centralnego RPK, został ogłoszony przez Front tymczasowym prezydentem Rumunii. Jednocześnie nadal trwały, choć z coraz mniejszym nasileniem, walki z Securitate, a także przeprowadzono szybki proces Ceauşescu i jego żony. Sąd wojskowy wydał 25 grudnia wyrok śmierci wobec obojga, który natychmiast wykonano.

Front Ocalenia Narodowego poszerzył swój skład i 29 grudnia przejął rolę tymczasowego parlamentu. Następnego dnia wydał dekret o rejestracji partii politycznych. 1 stycznia 1990 r. została oficjalnie rozwiązana Securitate, w lutym Front Ocalenia Narodowego przekształcił się w partię polityczną (nadal jednak sprawował władzę), a w maju 1990 r. odbyły się wolne wyboru parlamentarne (zwycięstwo odniósł Front Ocalenia Narodowego). Władza w Rumunii pozostała zatem w rękach byłych działaczy Rumuńskiej Partii Komunistycznej, zmienił się jednak ustrój, zaprowadzono swobody demokratyczne i gospodarkę rynkową.

Bibliografia

• Mieczysław Tanty: Bałkany w XX wieku: Dzieje polityczne. Warszawa: Książka i Wiedza, 2003. .