To jest artykuł z cyklu Historia harcerstwa

Początki ruchu skautowego na świecie

Ruch skautowy na ziemiach polskich

Harcerstwo do II wojny światowej

Harcerstwo podczas II wojny światowej

Odrodzenie harcerstwa

Harcerstwo w okresie stalinizmu

Harcerstwo PRL

Odnowa harcerstwa KIHAM - RHS - RHR

Rozłam harcerstwa POH - SHK Zawisza - ZHR - ZHP-1918 - SH

Współczesne harcerstwo

Organizacje harcerskie

Portal:Harcerstwo

Geneza ruchu skautowego w Polsce sięga 1909 roku, kiedy to na polskie tereny przeniknęły pierwsze wiadomości o rozwijającym się w Wielkiej Brytanii skautingu (w dwóch czasopismach warszawskim i lwowskim m.in. artykuł Edmunda Naganowskiego w "Słowie Polskim"). Wieści te padły na podatny grunt. Młodzież polska, wychowana w duchu pozytywizmu , przeniknięta hasłami niepodległościowymi, garnęła się do kół turystycznych, sportowych, gimnastycznych, samokształceniowych związków etyczno-abstynenckich oraz organizacji przysposobienia wojskowego głoszących hasło zbrojnej walki o niepodległość Polski.

Atrakcyjność metod skautowych oraz ich przydatność do celów wyszkolenia wojskowego, a także wartości pedagogiczne skautingu, bardzo szybko zostały odkryte przez niektóre z organizacji młodzieżowych takich jak: Organizacja Młodzieży Niepodległościowej "Zarzewie" , Towarzystwo Gimnastyczne Sokół , Ruch Etyczny "Eleusis" . One to wśród wewnętrznych sporów i kontrowersji przystąpiły do tworzenia polskiego skautingu, a następnie przekształcenia go w harcerstwo .

Ruch skautowy na ziemiach polskich (bez Pomorza) (1909-1920)

Narodziny harcerstwa

Zdjęcie ślubne Olgi i Andrzeja Małkowskich

Skauting przyjął się w Polsce nadzwyczaj szybko. Początki datować można na rok 1910 w którym to Andrzej Małkowski tłumaczy na język polski podręcznik Roberta Baden-Powella " Scouting for boys " (jest to kara wymierzona za spóźnienie się na ćwiczenia "Zarzewia" ). Małkowski szybko staje się entuzjastą idei skautingu i jej aktywnym popularyzatorem.

We wrześniu 1910 uczniowie I Gimnazjum św. Anny w Krakowie zakładają "Zastęp Kruków" (zastępowy - Władysław Smolarski). ^[1]

Była to pierwsza udana i trwała próba. Wcześniejszą, tymczasową próbę przeprowadził we Lwowie Andrzej Małkowski w lecie 1910, zakładając wakacyjną, kilkunastoosobową drużynę chłopców (2 patrole) przy gnieździe "Sokoła" ^[2]

26 lutego 1911 na spotkaniu członków największych organizacji młodzieżowych zostaje podjęta decyzja o stworzeniu skautingu na ziemiach polskich. Uzyskanie poparcia naczelnika "Sokoła" dr. Kazimierza Wyrzykowskiego pozwala na zorganizowanie w okresie od marca do maja 1911 pierwszego kursu instruktorskiego. 21 maja 1911 powstaje Komenda Skautowa we Lwowie. Dzień później Andrzej Małkowski wydaje rozkaz w którym powołuje pierwsze drużyny skautowe:

• I Lwowska Drużyna Skautów im. Tadeusza Kościuszki - drużynowy Czesław Pieniążkiewicz
• II Lwowska Drużyna Skautów im. Jana Karola Chodkiewicza - drużynowy Franciszek Kapałka
• III Lwowska Drużyna Skautek im. Emilii Plater - drużynowa Olga Drahonowska
• IV Lwowska Drużyna Skautów im. Szymona Mohorta (najprawdopodobniej nie powstała)

W lipcu zostaje wydana książka " Skauting jako system wychowania młodzieży " (tłumaczenie Andrzeja Małkowskiego). We wrześniu, w Krakowie, Zygmunt Wyrobek, w oparciu o powstały rok wcześniej "Zastęp Kruków", zakłada 1 Drużynę Skautów im. Tadeusza Kościuszki, zaś Zofia Langierówna zakłada pierwszy w Krakowie zastęp żeński. 15 października we Lwowie ukazuje się pierwszy numer czasopisma "Skaut Pismo Młodzieży Polskiej", na pierwszej stronie wydrukowano wiersz Ignacego Kozielewskiego "Wszystko, co nasze" (późniejszy hymn harcerski ). W drugim numerze "Skauta" (wydanym 1 listopada) ukazuje się treść ślubowania i 9 punktów prawa skautowego. Pierwsze skautowe publikacje docierały na " bibułach " do wszystkich zaborów. W grudniu, w Krakowie, w oparciu o powstały we wrześniu zastęp żeński, Roma Wodziczko-Dediowa zakłada I Drużynę Skautek im. Klaudii z Działyńskich Potockiej.

W 1912 ukazuje się książka Eugeniusza Piaseckiego i Mieczysława Schreibera "Harce Młodzieży Polskiej", w której po raz pierwszy, w kontekście powstającej Organizacji użyto wyrazów takich jak: "harcerz" (zastąpił określenie "skaut polski"), " zastęp " (zastąpił określenie " patrol "), " drużyna " (zastąpił określenie " pluton "), " hufiec ", " chorągiew ", "harce". Zaproponowano w niej także używane do dziś nazwy stopni i funkcji. Pochodzenie polskiego nazewnictwa można przypisać Kazimierzowi Żórawskiemu i Andrzejowi Małkowskiemu, którzy w październiku i w listopadzie 1910 wydawali dodatek do "Haseł Filareckich : ONC" pod znamiennym tytułem "Harcerz". W tym pisemku postulowaną Organizację opisywano jako "drużyny harcownicze" i "harcerzy". Te próby datują się na 24-25 grudnia 1909, gdy obaj, Małkowski i Żórawski, postanowili powołać organizację "harcerską". Terminologia skautowa przyszła wraz z przejęciem opieki nad tym ruchem przez Sokół.

W tym samym roku zakończył się ogłoszony przez " Skauta " konkurs na odznakę harcerską - żadna z prac nie okazała się na tyle interesująca, by od razu wprowadzić ją do użytku. Po wprowadzeniu szeregu zmian wszedł do użytku zaprojektowany przez ks. Kazimierza Lutosławskiego krzyż harcerski wzorowany na orderze Virtuti Militari .

Latem odbywają się pierwsze obozy harcerskie. W Warszawie działa już 12 drużyn, w Poznaniu 4. Pierwsze drużyny pojawiają się w Łodzi, Pabianicach, Ozorkowie, Tomaszowie Mazowieckim, a także w Śremie, Kórniku, Chełmnie, Grudziądzu, Pleszewie, Gnieźnie, Ostrowie Wielkopolskim, Wałczu, Nakle, Chojnicach, Świeciu, Inowrocławiu i Bydgoszczy.

Podziały ideowe i organizacyjne

Już w końcu 1913 roku zarysował się rozłam wśród instruktorów, spowodowany różnicą poglądów pomiędzy grupą reprezentującą idee zachowawcze "Sokoła", a zwolennikami haseł zarzewiackich, charakteryzujących się propagowaniem walki zbrojnej z zaborcami.

Wynikiem tego konfliktu było utworzenie w Warszawie Naczelnej Komendy Skautowej, która zapewniając sobie jednak pewną autonomię, zgodziła się działać w oparciu o dyrektywy ze Lwowa. Dopiero wybuch I wojny światowej uwidocznił różnice polityczne i spowodował zasadniczy zwrot w kierunku rozwoju prac harcerskich. Ośrodek ich przeniósł się z Galicji do Królestwa .

Na osłabienie ruchu harcerskiego w Galicji wpłynęło odejście starszyzny harcerskiej do Legionów , co spotkało się z niezadowoleniem endeckiego Naczelnictwa Skautowego, którego postawa z kolei zniechęciła młodzież. W przeciwieństwie do Galicji, w Królestwie, w Poznańskiem i Rosji harcerstwo w tym okresie charakteryzuje ogromny postęp, o czym zadecydował czynny jego udział w aktualnych wydarzeniach, aktywna postawa jaką organizacja zajęła wobec wypadków politycznych. Jednocześnie ówczesne harcerstwo stanowiło wewnętrznie zawiły splot rozmaitych grup i organizacji, na przemian to dzielących się, to łączących, co wynikało z walki między zwolennikami Piłsudskiego a endekami .

W wyniku tych kontrowersji nastąpiło rozbicie Naczelnej Komendy Skautowej, w związku z czym w 1915 powstał w Warszawie Wydział Rad Drużynowych Naczelnej Komendy Skautowej, który reprezentował kierunek piłsudczykowski, oraz - nieco wcześniej - Związek Skautek Polskich, całkowicie podporządkowany POW , zaś w Piotrkowie utworzyła się Polska Organizacja Skautowa, pomyślana jako ekspozytura POW. Pod koniec 1915 rozpoczęła sięganie po drużyny warszawskie, co udało się jednak tylko częściowo. Młodzież miejska i robotnicza skupiała się w organizacji " Junactwo ", która działała głównie na Lubelszczyźnie.

Tak więc, w 1916 na terenach polskich działały następujące organizacje harcerskie: w Królestwie - Naczelna Komenda Skautowa w Piotrkowie, Związek Skautek Polskich w Łodzi, "Junactwo" na Lubelszczyźnie; w Galicji - Związkowe Naczelnictwo Skautowe; w Wielkopolsce - dwie organizacje skautowe, których nazw nie udało się ustalić; na terenie Rosji i Ukrainy - Naczelnictwo Harcerskie w Kijowie.

Powstanie ZHP

Połączenie Naczelnej Komendy Skautowej i Polskiej Organizacji Skautowej nastąpiło w dniu 2 maja 1916, a 1 listopada 1916 wszystkie cztery organizacje działające na terenie Królestwa utworzyły razem Związek Harcerstwa Polskiego , którego przewodniczącym został ks. Jan Mauersberger . Tendencje unifikacyjne trwały nadal. Większość instruktorów rozumiała, że w odradzającym się państwie polskim potrzebna jest jedna, wspólna dla wszystkich harcerzy i harcerek organizacja.

Z tych też względów rozpoczęto próby nawiązania kontaktu z organizacjami harcerskimi w Małopolsce, Wielkopolsce i w Rosji. Wskutek wzmagających się prześladowań okupantów, w 1918 ZHP oddał się pod opiekę Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.

W maju 1918 powstał w Ministerstwie Inspektorat Harcerski w składzie 2 osób: Tadeusz Strumiłło i Maria Wocalewska jako naczelna inspektorka. Jednocześnie powołana została w Ministerstwie komisja do spraw harcerstwa. W czerwcu 1918 na Zjeździe Harcerskim w Krakowie powstało Biuro mające na celu przeprowadzenie porozumienia pomiędzy istniejącymi samodzielnie organizacjami harcerskimi . Latem 1918 w Straszenie odbył się zorganizowany przez naczelny Inspektorat Harcerski kurs męski i żeński, w którym wzięli udział harcerze ze wszystkich organizacji.

Zjednoczenie harcerstwa

W dniach 1 i 2 listopada 1918 odbył się w Lublinie zjazd połączeniowy, na którym zostało uchwalone połączenie się harcerstwa w jedną organizację noszącą nazwę ZHP z Naczelną Radą Harcerską na czele, spośród której wybrano Wydział Wykonawczy.

Na pierwszym i drugim Zjeździe NRH brak było oficjalnej delegacji NKS ze Lwowa, dopiero III zjazd NRH, który odbył się w dniach 10 i 11 lipca 1919 , był pełnym zjazdem reprezentującym wszystkie dzielnice kraju.

Na zjeździe tym przekształcono dotychczasowy Wydział Wykonawczy NRH na Naczelnictwo ZHP, wybierając na Przewodniczącego ZHP Tadeusza Strumiłłę . W strukturze organizacyjnej Naczelnictwa wydzielono Główną Kwaterę z wyodrębnionymi działami: Pracy męskiej ze Stanisławem Sedlaczkiem i pracy żeńskiej z Marią Wocalewską na czele.

W dniu 19 marca 1920 r. Minister WR i OP wyraził zgodę na przedłożony mu przez NRH projekt statutu, który następnie w sierpniu tegoż roku został zatwierdzony przez MSW.

Już uprzednio drogą korespondencyjną ukonstytuowały się nowe władze Związku w składzie: generał Józef Haller jako przewodniczący, ks. Jan Mauersberger i dr Tadeusz Strumiłło jako wiceprzewodniczący.

Dnia 18 grudnia 1920 ministerstwo WRiOP przekazało kierownictwo drużyn byłej Kongresówki Naczelnictwu ZHP . W dniach 30-31 października i 1 listopada 1920 odbył się V zjazd NRH, który zajął się przygotowaniem I Walnego Zjazdu ZHP . Odbył się on w dniach 31 grudnia 1920 – 2 stycznia 1921 - podsumowano na nim i zatwierdzono dotychczasowy dorobek Związku. Tak więc rok 1920 zakończył się dla harcerstwa całkowitym i faktycznym zjednoczeniem.

Ruch skautowy na Pomorzu (1911-1918)

Niespełna cztery miesiące po powstaniu pierwszych drużyn skautowych we Lwowie , w maju 1911 r. w Chojnicach 5 września tego roku zawiązała się I tajna drużyna skautowa. Aby określić przyczyny szybkiego przeniesienia się idei harcerstwa z dalekiego Lwowa do Chojnic, i to o rok wcześniej niż w Poznańskiem, należy sięgnąć do historii polskiego ruchu młodzieżowego na Pomorzu.

Tajne organizacje na Pomorzu

Rosnący nacisk germanizacyjny i niedostateczna ilość lekcji języka polskiego w gimnazjach skłoniły polską młodzież do zakładania tajnych organizacji samokształceniowych, w których uczono się języka, literatury i historii ojczystej oraz pielęgnowano ideały narodowe.

Na Pomorzu pierwsze takie organizacje powstały około 1840 r. w gimnazjach: chojnickim i chełmińskim. Później rozprzestrzeniały się na te wszystkie inne ośrodki, w których kształciła się młodzież polska, jak: Brodnica , Gdańsk , Grudziądz , Kwidzyn , Lubawa , Malbork , Nowe Miasto Lubawskie , Starogard Gdański , Świecie nad Wisłą , Toruń , Wałcz , Wejherowo . W XIX wieku te tajne związki nosiły często nazwy: „Mickiewicz”, „Zan”, „Koło Filomatów”, „Towarzystwo Filomatów”, w ich bowiem ideologii nawiązywano do dzieła filomatów wileńskich i szczególnym kultem otaczano postać Adama Mickiewicza .

W początkach XX wieku powstało Towarzystwo Tomasza Zana, którym opiekowali się polscy studenci z uniwersytetów niemieckich, zrzeszeni w tajnej organizacji Związek Młodzieży Polskiej , zwanej w skrócie Zet , a także doświadczeni w walce z germanizacją starsi obywatele, jak adwokaci, lekarze itd.

Z inicjatywy tych ludzi, a w szczególności na skutek działań adwokata poznańskiego i posła do sejmu pruskiego dr. Bernarda Chrzanowskiego, począwszy od 1905 r. rozpoczęto organizowanie wycieczek wakacyjnych członków TTZ, nie tylko do Galicji, gdzie w warunkach daleko posuniętej autonomii bujnie rozwijała się polska oświata i kultura. W tych corocznych wyjazdach brała również udział młodzież z Pomorza.

Kilkutygodniowy pobyt w Krakowie , zapoznanie się z pamiątkami narodowymi na Wawelu , bezpośrednie zetknięcie się z pamiątkami naszej historii, wywierało na tej młodzieży głębokie, niezapomniane przeżycia.

Kontakty z ruchem skautowym

Począwszy od 1911 roku, uczestników wycieczek do Galicji zapoznawano również z działalnością tworzących się tam polskich organizacji wojskowych, tj. Polskich Drużyn Strzeleckich, a także z rodzącym się wówczas ruchem skautowym.

W tamtym czasie w tajnych organizacjach nie poprzestawano już na pracy samokształceniowej, ale coraz częściej zaczynano akceptować potrzeby zbrojnego wywalczenia niepodległości a tym dążeniom odpowiadał utworzony w 1911 skauting .

Przedstawiciele TTZ z gimnazjów pomorskich, począwszy od 1911, w każde wakacje letnie brali bardzo aktywny udział w ćwiczeniach polowych pierwszych drużyn harcerskich w Galicji.

Role zasadniczą w tym szkoleniu odegrały kursy instruktorskie we Wschodnich Karpatach, organizowane przez Lwowską Komendę Skautową. Uczestnicy tych kursów, wróciwszy w swoje rodzinne strony, na Pomorzu przeszczepiali zdobytą wiedzę oraz ideologię skautingu na swych kolegów zrzeszonych w kole TTZ. To właśnie z inicjatywy tych członków TTZ, którzy uczestniczyli w wycieczkach do Galicji, powstały wówczas pierwsze drużyny harcerskie na Pomorzu.

W 1911 roku koło TTZ przy Gimnazjum Chojnickim wydelegowało na obóz do Krakowa Stefana Łukowicza z Dziemian. Wraz z kolegami z innych ośrodków przeszedł przeszkolenie skautowe. Po powrocie do Chojnic zwołał w dniu 5 września 1911 w okolicznym lesie zebranie koła TTZ, na którym po wygłoszeniu referatu na temat skautingu i zademonstrowaniu ćwiczeń z musztry postawił wniosek o utworzenie przy Chojnickim TTZ drużyny skautowej. Wniosek został jednogłośnie przyjęty.

Początki harcerstwa na Pomorzu

Pierwsze drużyny harcerskie na Pomorzu nie były zbyt liczne, chociaż realizowano zasadę, że do skautingu wstępowali wszyscy członkowie TTZ. Przez największą drużynę w Chełmnie przewinęło się w latach 1912 – 1914 około 70 członków, a w Chojnicach w latach 1911 – 1914 było około 60 skautów.

Mała liczba członków sprzyjała zachowaniu w tajemnicy przed władzami faktu istnienia organizacji. Trzeba bowiem podkreślić, że TTZ, jak i wyłonione z niego harcerstwo , pracowało w całkowitej konspiracji . Zdawano sobie doskonale sprawę, że wykrycie tajnego związku przez policję pruską zaprowadziłoby jego członków do więzienia i złamałoby im kariery życiowe. Toteż na miejsce zbiórek chłopcy schodzili się pojedynczo i różnymi drogami, porozumiewano się hasłami rozpoznawczymi. Zbiórki odbywały się w ustronnych miejscach za miastem, najczęściej w lesie. Na zbiórkach przeprowadzano takie ćwiczenia jak: marsze wg mapy, musztra , patrolowanie, podchodzenie przeciwnika, chwytanie jeńca itd. Zbiórki kończono zazwyczaj krótkim podsumowaniem oraz odśpiewaniem Roty lub Jeszcze Polska nie zginęła .

Okres wakacji letnich wykorzystywano na dłuższe wycieczki piesze, na których uczono się praktycznego terenoznawstwa oraz poznawano Ziemie Północne.

Praca pierwszych drużyn harcerskich na Pomorzu została zahamowana z chwilą wybuchu I wojny światowej , bowiem wszystkich harcerzy zaciągnięto do niemieckiego wojska. Wyjątkiem była drużyna z Brodnicy , która aktywnie działała do jesieni 1916 r. Po zakończeniu wojny, wielu harcerzy pomorskich przedostało się do szeregów powstańców wielkopolskich i wzięło udział w walkach z Niemcami. Wyszkolenie zdobyte w pracy harcerskiej przydało się w bojach o wyzwolenie Ziem Zachodnich z niewoli niemieckiej.

Literatura

• Praca pod redakcją Olgierda Fiedkiewicza "Leksykon harcerstwa" Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1988
• Wacław Błażejewski "Z dziejów harcerstwa polskiego 1910-1939"Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1985

Przypisy