Ruch oporu w
Auschwitz
zrodził się z niezbędnej do przeżycia samopomocy więźniarskiej. Wielu więźniów trafiało do Auschwitz ze środowisk partyzanckich, przygotowanych do działalności konspiracyjnej.
Celami działań oporu było:
- organizowanie samopomocy więźniarskiej, w tym przygotowanie ucieczek,
- dokumentowanie zbrodni hitlerowskich i podejmowanie próby przerzucania jej do partyzantki poza terenem obozu,
- przygotowywanie ewentualnego powstania zbrojnego.
Wielką trudnością w tworzeniu jednego ruchu były podziały wewnątrz obozu, różnice narodowościowe i językowe, bariery dystansu między podobozami. Jednak dochodziło do jednoczenia sił, głównie wśród
polskich więźniów
. Jedynym wybuchem zbrojnym do jakiego doszło w Auschwitz był bunt
Sonderkommando
[].
Pierwsze organizacje obozowego ruchu oporu zaczęły powstawać już w drugiej połowie
1940
r. – zakładali je głównie
Polacy
:
Stanisław Dubois
,
Norbert Barlicki
, Julian Wieczorek,
Juliusz Rydygier
, Stefan Bratkowski[].
Bardzo aktywni byli osadzeni w Auschwitz zawodowi żołnierze. W październiku 1940 roku rotmistrz
Witold Pilecki
(w obozie przebywał pod nazwiskiem Tomasz Serafiński) zorganizował grupę pod nazwą
Związek Organizacji Wojskowej
(ZOW). Pilecki trafił do obozu
22 września
1940 roku. Dobrowolnie przyłączył się do grupy zatrzymanych podczas
łapanki
w
Warszawie
. Później uciekł z obozu, by wynieść dokumenty o hitlerowskich zbrodniach oraz przygotować plany odbicia obozu i uwolnienia więźniów. Uciekając, przekazał kierownictwo majorowi Zygmuntowi Bończy-Bohdanowskiemu (rozstrzelany w Auschwitz 11 października 1943 roku) i kapitanowi Henrykowi Bartosiewiczowi. Praca ZOW polegała głównie na dostarczaniu żywności i ciepłej odzieży. Podnoszono też na duchu więźniów, przekazywano informacje z wolności i przekazywano poza obóz relacje za pośrednictwem uciekinierów. W lutym 1941 r. pułkownik Kazimierz Rawicz (w obozie pod nazwiskiem Jan Hilkner) założył w obozie Związek Walki Zbrojnej (ZWZ). Istniało też kilka innych organizacji utworzonych przez polskich wojskowych.
Jesienią 1941 r. zaczęły działać grupy nacjonalistyczne, rekrutujące się z sympatyków
Narodowej Demokracji
i
Obozu Narodowo-Radykalnego
[1]. Ich inicjatorami byli profesor
Roman Rybarski
(rozstrzelany
6 marca
1942 r.) i
Jan Mosdorf
(rozstrzelany
11 października
1943 r.).
Pod koniec 1941 roku ZWZ zainicjował akcję scaleniową. Dowództwo objął pułkownik Rawicz (ZWZ). Na czele stał komitet w składzie: Rybarski - przewodniczący (Endecja), Dubois (PPS), Mosdorf (reprezentował grupy młodzieżowe) oraz Rawicz i Pilecki.
Komitet działał do sierpnia 1942 roku, do czasu wywiezienia do KL Mauthausen Rawicza. Dowództwo po nim przejął pułkownik Juliusz Gilewicz (rozstrzelany
11 października
1943 r.). W 1943 roku Niemcy podjęli szereg akcji przeciwko ruchowi oporu. Kierownictwo wojskowe zostało rozbite. W zbiorowych egzekucjach –
25 stycznia
1943 r. i
11 października
1943 r., zginęło 105 więźniów - działaczy wojskowych i politycznych.
Represje nie zdusiły ruchu oporu. Tuż po zgładzeniu działaczy powstały dwa nowe ośrodki. Lewicowy, złożony z byłych członków PPS, komunistów i bezpartyjnych, działał w obozie macierzystym Auschwitz. Należał do niego m.in. późniejszy premier PRL
Józef Cyrankiewicz
[]. Drugi ośrodek powstał w Birkenau, gdzie funkcjonowało w 1943 r. kilka grup, kontaktujących się z podziemiem w KL Auschwitz. W szpitalu istniała komórka konspiracyjna
Alfreda Fiderkiewicza
. Należał do niej m.in.
Tadeusz Borowski
. Od lata 1943 roku istniała też podziemna organizacja kobieca.
Niezależnie od grup polskich na przełomie lat 1942 i 1943 powstały w obozie organizacje więźniów innych narodów – austriacka (komuniści, socjaldemokraci i członkowie
Brygad Międzynarodowych
z wojny domowej w
Hiszpanii
), francuska i belgijska (komuniści), rosyjska (jeńcy wojenni i inteligencja, m.in. generał Dymitr Karbyszew i profesor Iwan Mironow), niemiecka (komuniści, socjaldemokraci i antyfaszyści), czeska i nieliczna kobieca jugosłowiańska (wzięte do niewoli partyzantki).
Z początkiem 1943 r. z inicjatywy Austriaków zaczęto prowadzić tajne rokowania w celu połączenia wszystkich grup – polskich i innych krajów[]. W maju tego roku utworzono wspólną organizację – Grupę Bojową Oświęcim (GBO, Kampfgruppe Auschwitz). Na czele stanął Komitet Naczelny:
Józef Cyrankiewicz
,
Tadeusz Hołuj
, Ernst Burger i Hermann Langbein. Tajne zebrania GBO odbywały się w piwnicy bloku 4 w Auschwitz. Do międzynarodowej grupy przystąpiły polskie grupy wojskowe, jednakże dopiero w 1944 roku doszło do porozumienia i współpracy, która zaowocowała powołaniem wspólnej Rady Wojskowej Oświęcim. W jej skład weszli z ramienia GBO
Lucjan Motyka
i Heinrich Duermayer, a z grupy wojskowej
Bernard Świerczyna
i Mieczysław Wagner. Rada zajmowała się sprawami wojskowymi. W Monowitz istniała odrębna organizacja z własnym kierownictwem, choć istniał kontakt z GBO. Rada Wojskowa Oświęcim wobec groźby masowej zagłady przygotowywała plany powstania w obozie. Oparto się o plany zrywu więźniów, a także partyzantów poza obozem, przygotowanych jeszcze w 1942 roku przez pułkownika Kazimierza Rawicza. Wówczas uznany został za zbyt śmiały.
W 1944 r. powrócono do planów. Nie doczekały się realizacji, gdyż w drugiej połowie tego roku zaczęto masowo wywozić tysiące więźniów, głównie Polaków i Rosjan, do innych obozów. Dowództwo
Armii Krajowej
uznało go zarazem za nierealny, m.in. z powodu słabego uzbrojenia.
Przypisy
Zobacz też:
