Portret De Melo malował Louis-Michel van Loo ( 1707 - 1771 ), Muzeum Historyczne Miasta Lizbony

Sebastião José de Carvalho e Melo, znany szerzej jako Markiz de Pombal ( port. Marquês de Pombal – mɐɾ'keʃ dɨ 'põbaɫ , ur. 13 marca 1699 w Lizbonie , zm. 15 maja 1782 w Pombalu ) − portugalski polityk, w latach 1750 - 1777 premier i pierwszy doradca króla Portugalii Józefa I .

Biografia

Początki

Pombal urodził się 13 maja 1699 roku w Lizbonie w bogatej szlacheckiej rodzinie, jako syn Manuela de Carvalho e Ataíde i jego żony, Teresy Luizy de Mendonça e Melo. Rodzina ta posiadała ogromne majątki ziemskie w rejonie Leirii w środkowej Portugalii, a leżące tam miasto Pombal , z którego się wywodziła, tłumaczy skrócone imię przyszłego Markiza .

Studiował na uniwersytecie w Coimbrze i odbył pełną służbę w wojsku. Po powrocie do Lizbony zakochał się z wzajemnością w Teresie de Mendonça e Almada ( 1689 - 1737 ). Ich małżeństwo było burzliwe, jako że żona de Melo poślubiła go wbrew woli swej rodziny. Teściowie uprzykrzali życie nowożeńcom tak bardzo, że musieli się oni przenieść do posiadłości de Melo w pobliżu Pombal .

Kariera polityczna

W 1738 roku Sebastião de Melo został ambasadorem Portugalii w Londynie , a od roku 1745 z powodzeniem pełnił tę funkcję w Wiedniu . Dostrzegła to przebywająca wówczas na dworze Habsburgów księżna Portugalii, Anna Maria Józefa Austriacka ( 1683 - 1754 ) i po śmierci pierwszej żony Pombala zaaranżowała jego kolejne małżeństwo z córką feldmarszałka Austrii, Leopolda Józefa. Ówczesny król Portugalii, Jan V Wielkoduszny , nie był jednak zadowolony z postępującej kariery młodego ambasadora i nakazał mu powrót do Lizbony . Jan umarł jeszcze tego samego roku, a na tron wstąpił przychylny Pombalowi Józef I i powierzył mu stanowisko ministra spraw zagranicznych. Wraz ze wzrastającym zaufaniem władcy e Melo skupiał w swoim ręku coraz więcej władzy.

W 1750 roku Pombal został mianowany premierem Portugalii. Zainspirowany sukcesem ekonomicznym Wielkiej Brytanii , jaki obserwował podczas swojego pobytu w Londynie , z powodzeniem realizował analogiczne do brytyjskich reformy w swoim kraju. Przypisuje się mu zniesienie niewolnictwa w portugalskich koloniach w Indiach , restrukturyzację miejscowej armii i marynarki wojennej, a także zakończenie dyskryminacji protestanckiej szlachty, złożonej głównie z angielskich kupców osiadłych w Porto i Vila Nova de Gaia .

Reformator

W okresie wielkich przemian społeczno-ekonomicznych oświecenia , jakie postępowały w XVIII-wiecznej Europie , Portugalia była powszechnie uważana za jeden z najbardziej zacofanych krajów kontynentu – w liczącym wówczas około 3 miliony mieszkańców królestwie naliczono ponad 200 tysięcy zakonników i zakonnic, zamieszkałych w 538 klasztorach (spis powszechny z roku 1750 ). Kraj był częstym obiektem kpin ze strony myślicieli i pisarzy epoki. Voltaire pisał w swoim, opublikowanym w 1759 roku, " Kandydzie ":

Klasztor w miejscowości Batalha .

Z sytuacji panującej wówczas w Portugalii korzystali szczególnie jezuici , prowadzący misje wśród autochtonicznej ludności Brazylii oraz sieć szkół, do których wciąż uczęszczała zdecydowana większość podejmujących naukę ludzi. W kontraście ze słabo rozwiniętą edukacją publiczną, jezuici mieli faktyczny wpływ na wartości wyznawane przez ogół społeczeństwa, a o bogactwach materialnych zakonu krążyły legendy. Pombal w trakcie swojego pobytu w Anglii i Austrii zetknął się z wieloma osobami krytycznie nastawionymi do wpływu, jaki wywierał kler na społeczeństwo, naukę i niektórych ówczesnych władców. Należy wymienić tu głównie Gerarda van Swieten , jednego z prekursorów tendencji w polityce nazwanej później józefinizmem .

Jako premier rozpoczął e Melo otwartą polemikę z jezuitami, wysuwając wobec zakonu zarzuty mające często niewiele wspólnego z prawdą. Spór był uważnie obserwowany przez ówczesne środowiska intelektualne Europy i sprowokował międzynarodową debatę na temat problemu jezuitów. Wkrótce potem Pombal oskarżył zakon i arystokratyczną rodzinę Távora o spisek przeciwko królowi, co w czasach dominacji ustroju monarchii absolutnej było najwyższym możliwym wykroczeniem. Pod tym pretekstem skłonił Józefa I do zamknięcia placówek jezuickich i wydalenia zakonu z Portugalii, co nastąpiło ostatecznie 17 grudnia 1759 roku. Decyzja ta odbiła się szerokim echem na całym świecie, a kulminacją procesów przez nią zapoczątkowanych było rozwiązanie Towarzystwa Jezusowego przez papieża Klemensa XIV w roku 1773 . Na kanwie opisanych wydarzeń nakręcono w 1986 roku film pt. " Misja ", z Robertem de Niro i Jeremym Ironsem w rolach głównych.

Nie mniej znaczące osiągnięcia przypisane są Pombalowi w dziedzinie szkolnictwa; po rozwiązaniu problemu jezuitów określił podstawy publicznej edukacji, zakładając zintegrowaną sieć szkół podstawowych i średnich. Na uniwersytecie w Coimbrze założono wydziały matematyki i nauk przyrodniczych . Wszystkie te przedsięwzięcia finansowała monarchia, znacznie bogacąca się wówczas na eksploatacji ogromnych złóż srebra , odkrytych na początku XVIII wieku w Brazylii .

Najważniejsze z ekonomicznego punktu widzenia było jednak określenie regionu produkcji wina Porto i utworzenie w 1756 roku Instytutu Wina Porto , zajmującego się regulacją jakości i sprzedaży tego niezwykle dochodowego trunku (→ Traktat Methuena ). Pombal słynął z twardej i bezkompromisowej polityki. Skonstruowany przez niego system podatkowy spowodował falę krytyki ze strony wyżej usytuowanej szlachty, która w dużej mierze ponosiła koszty przemian. Pogardzany wśród arystokracji, często nazywany był karierowiczem i parweniuszem.

Kataklizm

Ruiny nie odbudowanego po katastrofie klasztoru karmelitów w centrum Lizbony .

Trzęsienie ziemi o przypuszczalnej sile około 9 stopni w skali Richtera miało miejsce w dzień Wszystkich Świętych 1755 roku, punktualnie o 9.30, w czasie, gdy większość mieszkańców Lizbony uczestniczyła w porannej mszy. W ciągu 10 minut nastąpiły trzy najdotkliwsze wstrząsy, a wywołana przez wstrząs fala typu tsunami zalała wybrzeże, gdzie schroniło się wielu lizbończyków. Przez całe miasto przetoczyła się następnie fala pożarów, dopalając doszczętnie pozostałe rejony miasta (ocalała jedynie stara, arabska dzielnica Alfama ). Spośród 270 000 ówczesnych mieszkańców zginęło ponad 60 000 (mówi się nawet o 100 000). Katastrofa wstrząsnęła Europą. We wspomnianym wcześniej Kandydzie autor dosyć często nawiązuje do tego wydarzenia – właśnie od lizbońskiego trzęsienia ziemi Voltaire rozpoczął polemikę z Rousseau na temat opatrzności. Dla Portugalii i jej stolicy, wcześniej jednego z najpotężniejszych portów Europy, 1755 rok stanowi jedną z najważniejszych dat w historii.

Pombal szczęśliwie przeżył kataklizm, przebywając w tym czasie poza Lizboną. Natychmiast po przybyciu do stolicy rozpoczął jej kompleksową przebudowę zgodnie z duchem klasycyzmu , wypowiadając pamiętne słowa: "I co teraz? Pogrzebiemy umarłych i nakarmimy żywych" ( port. "E agora? Enterram-se os mortos e alimentam-se os vivos"). Powstała w tym okresie dzielnica Baixa (dosł. Dolna, z uwagi na położenie w przylegającej do Tagu kotlinie) stanowi prawdopodobnie pierwszy w historii przykład zastosowania rozwiązań architektonicznych odpornych na trzęsienia ziemi . Wszystkie nowo wybudowane kamienice były (najpierw w formie modeli z drewna) poddawane testom maszerującego dookoła nich wojska. Klasycystyczny rozmach przedsięwzięcia, szerokie prostopadłe ulice wykładane mozaikami budziły w zrujnowanym kraju podziw i uznanie. Jednocześnie tradycyjnym, obfitującym w detale płytkom azulejos przeciwstawiono proste, geometryczne flizy określane później jako pombalińskie, a ulicom nadano nazwy poszczególnych cechów . W owym czasie ktoś spytał De Melo: "Na co komu tak szerokie ulice?". W odpowiedzi usłyszał: "Pewnego dnia okażą się za wąskie" (Um dia elas serão pequenas).

Rua Augusta, główna arteria Baixy

Pombal uważany jest za jednego z pionierów sejsmologii dzięki wydaniu w 1756 roku zarządzenia, w którym zobowiązał gubernatorów każdej prowincji do opracowywania corocznego raportu opisującego stan zabezpieczeń przed trzęsieniami ziemi. Premier przeprowadził także we wszystkich parafiach Portugalii ankietę, dotyczącą trzęsienia ziemi i jego skutków. Do podstawowych pytań należały następujące:

• Jak długo trwało trzęsienie?
• Ile razy powracało?
• Jakiego rodzaju straty spowodowało?
• Jak reagowały zwierzęta?
• Co się stało ze studniami?

Odpowiedzi zostały zdeponowane w archiwum Torre do Tombo, gdzie znajdują się do dziś. Dzięki uzyskanym odpowiedziom współcześni naukowcy posiadają wiarygodne źródło informacji o przebiegu trzęsienia ziemi w Lizbonie. Ankieta sporządzona przez Pombala pozostaje pierwszą znaną próbą opisu zjawisk sejsmicznych na świecie. W przeciągu niecałego roku większość zniszczeń wywołanych przez kataklizm została odbudowana, a e Melo za swoje zachowanie zyskał ogromną aprobatę ze strony społeczeństwa. Jego imieniem nazwano jeden z głównych placów Lizbony.

Ostatnie lata

Pomnik de Melo na Praça do Marquês de Pombal w Lizbonie

Od dłuższego czasu król coraz bardziej podupadał na zdrowiu, stopniowo przekazując Pombalowi więcej władzy. Po trzęsieniu ziemi Józef I zaczął również zdradzać objawy ciężkiej odmiany klaustrofobii , która przerodziła się w przewlekłą chorobę, trapiącą władcę do jego ostatnich dni. Jako że król nie mógł znieść przebywania w murowanych budynkach, przeniósł dwór do wystawionego na wzgórzach Ajuda miasteczka namiotowego. Dyktatura Markiza, pomimo jego ogromnego wkładu w odbudowę kraju, budziła narastający sprzeciw. W 1758 roku król został ranny w wyniku nieudanej próby zamachu. W krótkim, pokazowym procesie Pombal oskarżył głównych przedstawicieli rodziny Távora i księcia Aveiro o zorganizowanie ataku, po czym skazał wszystkich na śmierć. Po wyrzuceniu jezuitów terror tylko narastał. Tropiono wszystkie osoby podejrzane o spisek. Wszystko to przyczyniło się do osłabienia pozycji Portugalii na arenie międzynarodowej i zakwestionowania jej ambicji imperialistycznych . W uznaniu za szybką reakcję na zamach Józef I nadał w 1759 roku swojemu premierowi ziemie hrabstwa Oeiras . Prestiżowy tytuł markiza otrzymał e Melo w 1770 roku.

Do czasu śmierci monarchy w 1777 roku De Melo rządził w zasadzie samodzielnie. Kres władzy dyktatora nastąpił dopiero w momencie, gdy rok później na tron wstąpiła córka Józefa I, Maria I Pobożna . Przyczyną wzajemnej niechęci monarchini i Pombala był sposób, w jakim premier postępował z opozycją, szczególnie z przyjazną Marii rodziną Távora. Nowa władczyni i jej pierwszy minister różnili się także zasadniczo w kwestiach światopoglądowych. Królowa wydała jedyny tego typu w dziejach dekret, zabraniający Markizowi zbliżać się do niej na odległość mniejszą niż 20 mil. Jeśli w takcie podróży zdarzyło się, że przebywa w pobliżu Pombala, musiał on natychmiast oddalić się na wskazany dystans.

Świeżo nadany tytuł hrabiego pozwolił De Melo wybudować w Oeiras własny pałac, otoczony stylizowanym, francuskim ogrodem i pokryty charakterystycznymi portugalskimi płytkami ściennymi azulejos . Po zwolnieniu z funkcji premiera w 1777 roku spędził tam w spokoju ostatnie lata swojego życia. Zmarł 8 maja 1782 roku, pozostawiając kraj w dużo lepszej kondycji, niż na początku swoich rządów. W dobie monarchii absolutnych pozostawał jedynym premierem, mającym tak duży wpływ na władzę.

Dokonania

Przeszedł do historii jako zdecydowany i pewny siebie polityk, który przytomnie zareagował na dotkliwe trzęsienie ziemi z 1755 roku, osobiście nadzorując odbudowę Lizbony . Uważany jest za jednego z prekursorów sejsmologii . Odwaga i stanowczość podejmowanych przez niego decyzji przysporzyła mu wielu wrogów, jednak poparcie, jakim cieszył się ze strony zupełnie nieudolnego i uległego mu władcy, pozwoliło Pombalowi wytrwać na stanowisku do początków panowania Marii I Pobożnej . Na tle pogrążonej w stagnacji XVIII -wiecznej Portugalii jawi się jako jeden z bardziej wyrazistych przedstawicieli myśli oświeceniowej .

Zobacz też

• Historia Portugalii
• Portugalia w XVIII wieku

Linki zewnętrzne

• Encyklopedia Katolicka ( ang. ): oficjalny pogląd Kościoła Katolickiego z 1908 r.
• Instituto dos Vinhos do Douro e Porto
• Trzęsienie ziemi w Lizbonie : Notka z portalu iberystów.

Poprzednik Gaspar da Encarnação

pierwszy minister Królestwa Portugalii 1750 - 1777

Następca Aires de Sá e Melo

Poprzednik Marco António de Azevedo Coutinho

Sekretarz Stanu Spraw Zagranicznych i Wojny Królestwa Portugalii 1750 - 1756

Następca Luis da Cunha Manuel