Realizm - ostry styl w malarstwie europejskim drugiej połowy
XIX wieku
; zapoczątkowany we
Francji
, szybko został podchwycony na całym kontynencie. Obrazy realistyczne to głównie sceny rodzajowe z życia prostych ludzi, namalowane przy pomocy uproszczonych środków wyrazu, o spokojnej palecie i kompozycji.
Powstanie i program
Najważniejszą postacią realizmu był Francuz
Gustave Courbet
. Po francuskiej rewolucji w
1848
roku, gdy coraz więcej malarzy odwróciło się od
romantyzmu
i
akademizmu
, objął nieformalne przywództwo nad grupą tych artystów. On też użył po raz pierwszy terminu "realizm" w odniesieniu do współczesnego mu prądu artystycznego. Źródłosłów tego pojęcia zdradza nam najważniejsze postulaty kierunku:
- odejście od romantycznej inspiracji wyobraźnią,
- rezygnacja z akademickiego idealizowania tematu malarskiego.
Zamiast tego proponowali:
- przedstawianie niezakłamanej rzeczywistości dostępnej przeciętnemu człowiekowi (żadnych boginek i aniołów!),
- zaakcentowanie życia zwykłych ludzi, ich problemów, pracy i trosk (niektórzy malarze byli bliscy programowi
socjalistów
),
- uproszczenie kompozycji płótna, rezygnację z ozdobników, przesadnie żywych kolorów i promiennego oświetlenia.
Nic nie przedstawia programu realistów lepiej niż buńczuczne słowa Courbeta: "Pokażcie mi anioła, to go namaluję!" (skonfrontujmy to np. z akademickimi obrazami
Cabanela
, na których częstym elementem są rumiane cherubinki).
Przedstawiciele
Francja
U każdego z wielkich twórców francuskiego realizmu kierunek ten zaowocował w specyficzny sposób.
Jean-Francois Millet
chyba najbardziej odpowiada ideałowi malarza realisty. Jego sztuka niezmiennie obraca się wokół trudnego życia chłopów i ich symbiozy z naturą. Sam Millet pochodził z chłopskiej rodziny normandzkiej i wkładał w swoje miniaturki dużą dozę osobistego wzruszenia. Jego najsłynniejszym obrazem są Kobiety zbierające kłosy z
1857
roku.
Wspomniany wcześniej główny ideolog ruchu
Gustaw Courbet
powędrował w inną stronę. Jego początkowo bezinteresownie oddane sprawie obrazy (Pogrzeb w Ornans - 1849-50, Śpiąca prządka -
1853
) poczęły powoli ustępować prowokacyjnym
aktom
i rozmaitym pretekstom do autoportretu.
Trzeci zaś wielki francuski realista,
Honor Daumier
, zajmował się przede wszystkim miastem i ciemnymi sprawami jego. Na rysunkach, grafikach i obrazach tego twórcy dostrzegamy nieco ironiczne portrety pijaków, wychodzących ze szkoły dzieci czy prawników. Stonowana kolorystyka wydobywa z ciemności twarze ludzi zwyczajnych i zmęczonych codziennością miejskiego życia. Ironiczna strona duszy Daumiera kazała mu skierować się później ku satyrze i karykaturze.
Realistami byli również w większym lub mniejszym stopniu
Pierre Puvis de Chavannes
oraz
Camille Corot
. Pierwszy z nich kierował się raczej w stronę niepokojącego symbolizmu, jednak jego Biedny polityk można uznać za przykład dojrzałego realizmu. Corot natomiast przez pewien okres życia wykazywał silne zainteresowanie prostotą i codziennością, gdzieś między duchem angielskiego romantyzmu a francuskim realizmem (Rybak z Mortefontaine - ok. 1865-1870 lub Czytająca kobieta z
1870
).
Poza Francją
Duch realizmu ulotnił się szybko poza Francję. We Włoszech skroplił się m.in. w postaci tzw. stylu
macchiaioli
; w Rosji u
Riepina
i innych
Pieriedwiżników
; w Hiszpanii włączył się w nurt costumbrismo, zaś w Holandii można go odnaleźć w
szkole haskiej
. W Szkocji natomiast działała pod koniec
XIX
wieku pewien czas grupa realistów, określających się jako "Glasgow Boys".
Wszystkie te nurty są w pewien sposób pokrewne francuskiemu realizmowi.
Macchiaioli jest raczej niezależnym ruchem artystycznym niż odłamem realizmu, jednak podobnie jak ten protestuje przeciwko idealizmowi ówczesnego akademizmu. Głównym punktem niezgody jest co prawda kwestia techniczna, jednak malarzy macchiaioli interesuje to, co realistów: codzienność, wieś, pejzaż.
Pieriedwiżnicy malowali w duchu ideologicznym. Akcentowali tradycję rosyjską, kierowali malarskie oko ku prostym ludziom, portretowali chłopów i robotników, dając solidne podłoże pod późniejszy realizm socjalistyczny. Nazwa pochodzi od rosyjskiego Towariszczestwo pieriedwiżnych chudożestwiennych wystawok, czyli Towarzystwo Objazdowych Wystaw Artystów.
Costumbrismo oznacza w sztuce hiszpańskiej nurt malarstwa akcentujący rodzimą tradycję, wywodzący się z doświadczeń romantyzmu, przemieniony jednak w latach 50.
XIX
wieku na modłę francuską. Najważniejszymi artystami costumbrismo byli liczni malarze z rodziny Becquer: Jose Dominguez, Valeriano, Gustavo Adolfo i inni.
Szkoła haska leży gdzieś między tradycją
Barbizończyków
a
impresjonizmem
. Proste formy (np. Dzieci bawiące się na plaży
Jozefa Israelsa
) natomiast odsyłają do technik Jean Milleta. Malarze szkoły haskiej interesowali się głównie pejzażem i portretami.
"Glasgow Boys" to grupa szkockich malarzy skupionych wokół
sir Jamesa Guthrie
i Williama Macgregora - zaangażowanych realistów z Glasgow. Podstawowym tematem malarskim była dla nich wieś; wysiłek ludzi współżyjących z naturą, codzienne czynności pracujących ciężko chłopów. Sceny rodzajowe łączyli z pejzażem.
Polska
Nurt realizmu reprezentują najlepiej
Józef Chełmoński
i
Aleksander Gierymski
. Chełmoński jest dużo "łagodniejszym" realistą, i porzuca często ciemną stronę życia na rzecz bardziej beztroskich obrazów o jasnej kolorystyce. Gierymski natomiast jest przedstawicielem tzw "realizmu krytycznego". Z dużo większym oddaniem ideologicznym portretuje robotników i chłopów polskich oraz miejską biedotę.
Inni wybitni polscy realiści to:
Podsumowanie
Realizm nigdy nie uzyskał wielkiej popularności, ponieważ przez środowiska opiniotwórcze Paryża zostały szybko obwołane prowokacjami (głównie za sprawą bezkompromisowego i nieco egocentrycznego Gustawa Courbeta). Poza Francją natomiast realizm nie rozwinął się w jakiś szczególnie interesujący i charakterystyczny sposób. Dobre technicznie malarstwo realistyczne zostało szybko skrytykowane za nijakość i powtarzalność, a świat malarski szybko został pochłonięty przez wielkie rewolucje artystyczne, z których pierwszą było pojawienie się
impresjonizmu
.
