'PzKpfw IV, Panzerkampfwagen IV'
Panzer IV Ausf H
Dane podstawowe
Państwo	III Rzesza Niemiecka   III Rzesza Niemiecka
Producent	Friedrich Krupp AG
Typ pojazdu	czołg średni
Trakcja	gąsienicowa
Załoga	5
Historia
Prototypy	1936
Produkcja	1938 – 1945
Dane techniczne
Transmisja	mechaniczna
Masa	25 000 kg - 26 000 kg
Osiągi
Prędkość	20 km/h w terenie, 40 km/h na drodze
Zasięg	130 km w terenie, 200 km na drodze
Dane operacyjne
Uzbrojenie
armata 7,5 cm KwK 37 L/24 , 2x MG34
Użytkownicy
Niemcy

PzKpfw IV (Panzerkampfwagen IV) – niemiecki czołg średni z okresu II wojny światowej . Aż do jesieni 1942 roku był najcięższym wozem pancernym służącym w armii III Rzeszy .

Początkowo był uzbrojony w krótkolufowe działo kalibru 75 mm, jednak pod wpływem doświadczeń wyniesionych ze starć z radzieckimi czołgami T-34 i KW-1 przezbrojono go w armaty długolufowe. Przez kilka miesięcy był najlepszym czołgiem państw osi i jedynym, który mógł nawiązać równorzędną walkę z wozami alianckimi . Mimo pojawienia się cięższych maszyn PzKpfw V Panther i PzKpfw VI Tiger nigdy nie został przez nie wyparty z dywizji pancernych i do końca wojny był podstawowym czołgiem niemieckim.

Historia rozwoju

PzKpfw IV Ausf. A

Na przełomie roku 1934 i 1935 trzy firmy niemieckie ( Rheinmetall , Krupp AG i MAN ) przystąpiły do opracowania projektu czołgu średniego o masie do 18 ton, uzbrojonego w działo kalibru 75 mm. Ostatecznie na początku 1936 roku do produkcji seryjnej wybrano prototyp zaprezentowany przez firmę Krupp AG .

Układ jezdny wozu składał się z ośmiu par kół nośnych, połączonych parami w wózki jezdne, zawieszone na półresorach piórowych. Gąsienice spoczywały na czterech parach kół podtrzymujących. Jednostką napędową był silnik Maybach HL 108 TR o mocy 230 KM, pozwalający na rozwinięcie prędkości 30 km/h. Wóz był stosunkowo lekko opancerzony. Grubość pancerza kadłuba wynosiła 15 mm z tyłu i z boku, a 20 mm z przodu, natomiast wieży zmieniała się w zakresie od 10 mm z tyłu do 30 mm od frontu. Uzbrojenie stanowiła krótkolufowa armata 7,5 cm KwK 37 L/24 oraz dwa karabiny maszynowe MG34 (jeden w kadłubie i jeden w wieży). Załoga czołgu składała się z pięciu osób: dowódca, celowniczy, ładowniczy, radiotelegrafista/strzelec i kierowca/mechanik. Masa całkowita pojazdu wynosiła 17 300 kg. Do marca 1938 roku wyprodukowano 35 wozów pierwszej serii, oznaczonych PzKpfw IV Ausf. A.

PzKpfw IV Ausf. B/C

silnik Maybach 12-cyl. HL 120

W modelu PzKpfw IV Ausf. B dokonano kilku istotnych zmian. Przede wszystkim wymieniono silnik na mocniejszy Maybach HL 120 TR o mocy 265 KM, pozwalający na przyśpieszenie do 35 km/h. Zwiększono również opancerzenie: czołowe do 30 mm i boczne do 20 mm. Usunięto z kadłuba karabin maszynowy i zastąpiono go szczeliną obserwacyjną, przez którą można było prowadzić ogień z broni ręcznej. Ulepszono też wieżyczkę obserwacyjną dowódcy, oraz dokonano kilku innych zmian. Spowodowało to wzrost całkowitej masy czołgu do 17 700 kg. Do września 1938 roku wyprodukowano 42 egzemplarze.

Równocześnie rozpoczęto budowę czołgów w wersji C, wyposażonej w silnik Maybach HL 120 TRM, dzięki czemu prędkość wzrosła do 42 km/h. Był on stosowany również we wszystkich kolejnych modelach. Zmieniony został kształt płyty czołowej pancerza w kadłubie. Zrezygnowano z dotychczasowego pancerza trójdzielnego wyposażonego w szczelinę obserwacyjną kierowcy na prawą stronę czołgu, zastępując ją płaską płytą pancerną o grubości 30 mm. Produkcję PzKpfw IV Ausf. C zakończono w sierpniu 1939 roku liczbą 140 sztuk.

PzKpfw IV Ausf. D/E

We wrześniu 1939 roku w kadłubie PzKpfw IV przywrócono karabin maszynowy. Dodano również osłonę jarzma działa z wyprofilowanej płyty pancernej grubości 35 mm. W trakcie kampanii wrześniowej zwrócono uwagę na niedostateczne opancerzenie, więc od początku 1940 roku zaczęto montować w czołgach tej serii dodatkowe płyty pancerne grubości 20 mm, chroniące kadłub. Masa całkowita PzKpfw IV Ausf. D była równa 20 000 kg. Do maja 1941 roku wyprodukowano 229 egzemplarzy.

Model PzKpfw IV Ausf. E, produkowany od września 1940 roku do kwietnia 1941 roku, posiadał zmodyfikowaną wieżę. Poza tym opancerzenie czoła kadłuba grubości 30 mm mogło być dodatkowo wzmocnione płytami o grubości 30 mm. Zmieniono także gąsienice, wieżyczkę obserwacyjną i dodano kilka innych usprawnień. Masa czołgu wzrosła do 21 000 kg. Całkowita produkcja wyniosła 223 sztuki.

PzKpfw IV Ausf. F1/F2

PzKpfw IV Ausf. F z działem 7,5 cm KwK 40

W kwietniu 1941 roku rozpoczęto produkcję wozów PzKpfw IV Ausf. F. Podstawową różnicą w stosunku do poprzednich wersji było silniejsze opancerzenie. Grubość pancerza czołowego zarówno kadłuba, wieży, jak i jarzma działa wzrosła do 60 mm, natomiast pancerza bocznego do 30 mm. Pancerz tylny wzmocniono tylko w wieży, również do 30 mm. Wprowadzono też kilka drobniejszych modyfikacji. Wszystkie zmiany poskutkowały wzrostem masy całkowitej czołgu do 22 300 kg. Do marca 1942 roku wyprodukowano 462 egzemplarze.

Od kwietnia 1942 roku, czołgi PzKpfw IV Ausf. F zaczęto uzbrajać w długolufowe działa 7,5 cm KwK 40 L/43 . Nowe wozy otrzymały oznaczenie PzKpfw IV Ausf. F2, natomiast nazwę starej serii zmieniono na F1. Dłuższe armaty powodowały wzrost masy pojazdu do 23 600 kg oraz spadek prędkości do 40 km/h. Jednak tylko wyposażone w to działo mogły konkurować z czołgami alianckimi. Produkcję kontynuowano tylko do lipca 1942 roku i zakończyła się ona wybudowaniem 175 sztuk, oraz przezbrojeniem 25 PzKpfw IV Ausf. F1.

PzKpfw IV Ausf. G

Różnice pomiędzy PzKpfw IV Ausf. F2 a wersją G były niewielkie. Zmieniono hamulec wylotowy działa z jednokomorowego na dwukomorowy, zlikwidowano dwie szczeliny obserwacyjne ładowniczego oraz zmieniono kształt włazów kierowcy i radiotelegrafisty. Od maja 1942 roku do czerwca roku następnego wyprodukowano 1687 czołgów PzKpfw IV Ausf. G. W ostatnich 700 wozach tej serii zamontowano ekrany pancerne ( Schürzen ) grubości 5 mm, chroniące boki kadłuba i wieży przed pociskami kumulacyjnymi i małokalibrową bronią przeciwpancerną . 412 czołgów uzbrojono w nową armatę 7,5 cm KwK 40 L/48 oraz dodano im płytę pancerną grubości 30 mm, chroniącą czoło kadłuba.

PzKpfw IV Ausf. H

PzKpfw IV Ausf. H był najpopularniejszym z modeli PzKpfw IV (łącznie wyprodukowano 3774 sztuk).

W kwietniu 1943 roku rozpoczęto produkcję wozów PzKpfw IV Ausf. H, które posiadały wszystkie modyfikacje wprowadzone w wersji G oraz kilka drobniejszych (nowa skrzynia biegów , nowy typ kół napędowych i napinających, koła podtrzymujące pozbawiono gumowych bandaży). Czoło całego kadłuba było już chronione pancerzem o grubości 80 mm (bez płyt dodatkowych).

W toku produkcji, zaczęto dolne i boczne powierzchnie kadłuba oraz boczne powierzchnie wieży pokrywać Zimmeritem . Była to specjalna substancja zapobiegająca przyleganiu przeciwpancernych min magnetycznych. Masa czołgu wzrosła do 26 000 kg, co spowodowało niewielki spadek prędkości maksymalnej, do 38 km/h. Ogółem, do czerwca 1944 roku, wyprodukowano 3774 wozy tej serii.

PzKpfw IV Ausf. J

PzKpfw IV Ausf. J w fińskim Muzeum Czołgów Parola

Nowy model czołgu, PzKpfw IV, charakteryzował się szeregiem uproszczeń technologicznych, ułatwiających i przyśpieszających produkcję. Na przykład wieża posiadała wyłącznie ręczny mechanizm obrotu, dzięki czemu można było nieco powiększyć zbiornik paliwa. W toku produkcji zlikwidowano boczne kadłubowe szczeliny obserwacyjne, zmodyfikowano układ wydechowy. Zastosowano również nowe ekrany przeciwpancerne z siatki stalowej ( Thomma Schürzen ) oraz zaczęto montować tzw. Nahverteidigungswaffe (broń obrony bezpośredniej), czyli miotacze granatów dymnych, sygnałowych i przeciwpiechotnych. Zrezygnowano także ze stosowania Zimmeritu. Masa całkowita czołgu wynosiła 25 000 kg. Produkcję kontynuowano od czerwca 1944 roku, do marca roku 1945. Ogółem powstało 1758 wozów PzKpfw IV Ausf. J.

Zastosowanie bojowe

Według niemieckiej koncepcji wojsk pancernych, wóz PzKpfw IV miał być najcięższym czołgiem w dywizjach pancernych. Wyposażony w krótkolufowe działo kalibru 75 mm, miał służyć jako wsparcie lżejszych wozów PzKpfw III głównie w starciu z nieprzyjacielską piechotą. Jednakże w przededniu wybuchu wojny czołgów PzKpfw III było jeszcze zbyt mało, by uwzględnić je w planach dowództwa. Według etatu batalionu pancernego z 1939 roku, miały się w nim znaleźć dwie kompanie lekkie (wyposażone w czołgi PzKpfw I i PzKpfw II ) oraz jedna ciężka, w której powinno służyć 12 wozów PzKpfw IV.

W sierpniu 1939 roku Niemcy dysponowali 211 czołgami PzKpfw IV, co stanowiło zaledwie 6% całości sił pancernych III Rzeszy. Dlatego też w niektórych batalionach zastępowano je czołgami lżejszymi, które nie znalazły się w oficjalnych etatach (PzKpfw III, PzKpfw 35(t) , PzKpfw 38(t) ). W piętnastu zaś w ogóle nie zorganizowano kompanii ciężkich. Podczas kampanii wrześniowej czołgów tych użyto w niewielkiej ilości. Jego pierwsze serie były wtedy również dość słabo opancerzone. Maksymalna grubość pancerza tego czołgu wynosiła w czasie ataku na Polskę 30 mm. Czołgi te mogły więc być skutecznie zwalczane dzięki użyciu polskiej broni przeciwpancernej jak armata Bofors czy nawet karabin przeciwpancerny "UR" . Dzięki zastosowaniu w nim amunicji o kalibrze 7.92 mm Panzer IV mógł być skutecznie niszczony z odległości 100 metrów^[1] Czołgi te mogły być także skutecznie zwalczane przez dozbrojone działkami 20 mm polskie tankietki TKS , polskie czołgi 7TP czy będących na wyposażeniu polskich sił pancernych zachodnie konstrukcje takie jak angielskie Vickers E oraz francuskie Renault R-35 ^[2].

Po kampanii wrześniowej , białe krzyże zostały usunięte, ponieważ ułatwiały celowanie wrogim oddziałom.

Po kampanii wrześniowej stopniowo zaczęto wycofywać czołgi lekkie, jednak był to proces powolny, gdyż nie było wystarczającej liczby czołgów średnich, którymi można by je zastąpić. Poziom ich produkcji w początkowym okresie wojny był o wiele za niski jak na rzeczywiste potrzeby armii niemieckiej. W związku z planowaną inwazją na Związek Radziecki stany dywizji pancernych zmniejszono, usuwając jeden z czterech batalionów pancernych i wcielając je do nowych jednostek. W ten sposób zwiększono liczbę związków pancernych, choć liczba czołgów rosła bardzo powoli. W dodatku nadal były w użyciu czołgi lekkie PzKpfw II lub zdobyczne czołgi czeskie , których nie można było zastąpić lepszym sprzętem. Doświadczenia września spowodowały, że Niemcy zdecydowali się na zwiększenie grubości pancerza czołgu Panzer IV.

Swoje sukcesy w kampanii francuskiej oraz w początkowym okresie operacji Barbarossa armia niemiecka zawdzięczała zastosowaniu doktryny Blitzkriegu , zapewniającej doskonałą współpracę wojsk pancernych z innymi rodzajami broni oraz zaskoczeniu przeciwnika. Jednakże żaden czołg niemiecki nie mógł samodzielnie stawić czoła dobrze opancerzonym wozom alianckim. Okazało się, że nawet czołgi PzKpfw III z długolufową armatą kalibru 50 mm nie dorównują radzieckim T-34. Dlatego też od wiosny 1942 roku zaczęto wozy PzKpfw IV uzbrajać w długolufowe działa kalibru 75 mm. Aż do jesieni tego roku, gdy ruszyła produkcja ciężkich czołgów PzKpfw VI Tiger , były one najlepszą niemiecką bronią zaczepną. Ostatecznie wycofano z dywizji pancernych wozy starszych typów, które nie nadawały się do bezpośredniej walki z nieprzyjacielskimi czołgami.

Od lata 1943 roku w niemieckich dywizjach pancernych zaczęły pojawiać się czołgi PzKpfw V Panther . Ustalono nowy etat dywizji, według którego miała się ona składać z dwóch czterokompanijnych batalionów pancernych. Jeden z nich miał być wyposażony w czołgi PzKpfw IV, natomiast drugi miał zostać uzbrojony w Pantery. Nigdy jednak liczba Panter nie przewyższyła liczby wozów PzKpfw IV, których produkcja trwała niemal do końca wojny. Od końca 1942 roku PzKpfw IV był podstawowym czołgiem w armii niemieckiej, choć ustępował zarówno czołgom Panther, jak i Tiger. Ogółem wyprodukowano ponad 8,5 tysiąca egzemplarzy różnych wersji.

Wiele czołgów PzKpfw IV służyło również w armiach innych krajów. Używali ich między innymi Węgrzy (52 sztuki), Rumuni (100 sztuk), Bułgarzy (52 sztuki), Finowie (15 sztuk) i Hiszpanie (20 sztuk). Prawdopodobnie kilka sztuk trafiło również do Chorwacji i Turcji . Nieznana liczba tych wozów została przejęta w toku działań wojennych przez Rosjan. Część z nich była wykorzystywana w roli przynęty, natomiast inne przebudowano na samobieżne działa SU-76i lub SG-122A. Pewna liczba czołgów służyła także po zakończeniu wojny, m.in. w Bułgarii, Jugosławii , Finlandii, Egipcie , Hiszpanii, Jordanii i Turcji. 17 egzemplarzy wzięło udział w wojnie sześciodniowej w 1967 roku, walcząc po stronie syryjskiej .

Dane techniczne

Inne pojazdy na podwoziu PzKpfw IV

Ponieważ działa pancerne Sturmgeschütz III/40 okazały się nad wyraz dobra konstrukcją, w 1943 roku postanowiono tworzyć podobne pojazdy na podwoziu czołgu PzKpfw IV, zabudowując na nich armaty 7,5 cm StuK 40 L/48. Otrzymały one oznaczenie StuG IV , a ich produkcja trwała od grudnia 1943 roku do marca 1945 roku i zakończyła się zbudowaniem 1108 sztuk. Również 31 czołgów PzKpfw IV Ausf. H przebudowano na działa StuG IV.

Niszczyciel czołgów Jagdpanzer IV/48 .

Pod koniec 1943 roku rozpoczęto produkcję doskonałego niszczyciela czołgów Jagdpanzer IV , uzbrojonego w działo przeciwpancerne 7,5 cm PaK 40 L/48 . Była to konstrukcja opracowana przez firmę Vomag na bazie podwozia wozu PzKpfw IV. Do listopada 1944 roku wybudowano 769 sztuk. Od sierpnia 1944 roku zaczęto produkować nową wersję tego niszczyciela, wyposażoną w lepszą armatę przeciwpancerną 7,5 cm PaK 42 L/70 . Do marca 1945 roku wyprodukowano 930 pojazdów oznaczonych Jagdpanzer IV/70 (V). W maju 1943 roku rozpoczęto produkcję silnie opancerzonych haubic samobieżnych Sturmpanzer IV Brummbär (Niedźwiedź Grizzli), opracowanych przez firmę Alkett. Ich uzbrojenie stanowiły ciężkie haubice 15 cm StuH 43 L/12 zabudowane na podwoziu czołgu PzKpfw IV. Do końca wojny wybudowano 314 egzemplarzy. Od sierpnia 1944 roku w nadbudówkach tych pojazdów zaczęto montować działa przeciwpancerne 7,5 cm PaK 42 L/70. W ten sposób powstało 278 niszczycieli czołgów Jagdpanzer IV/70 (A).

Na bazie podwozia czołgu PzKpfw IV powstały też dwie dobre konstrukcje lekko opancerzonych dział samobieżnych. Jednym z nich był Hummel (Trzmiel), uzbrojony w ciężką haubicę 150 mm sFH 18 L/30. Od maja 1943 roku wyprodukowano 724 sztuki. Podobnym pojazdem był niszczyciel czołgów Nashorn (Nosorożec), pierwotnie nazywany Hornisse (Szerszeń), wyposażony w przeciwpancerną armatę 8,8 cm PaK 43 L/71 . Od lutego 1943 roku zbudowano 492 egzemplarze.

Möbelwagen w północnej Francji, 21 czerwca 1944

Czołgi PzKpfw IV wykorzystano również do skonstruowania kilku różnych konstrukcji samobieżnych dział przeciwlotniczych , zwanych Flakpanzer IV. Od marca 1944 roku do marca roku następnego wyprodukowano 240 pojazdów Möbelwagen (Wóz Meblowy), uzbrojonych w działa przeciwlotnicze 37 mm FlaK 43 L/89. Od lipca 1944 roku do lutego 1945 roku 105 czołgów PzKpfw IV wycofanych z dywizji pancernych przezbrojono w cztery sprzężone działa przeciwlotnicze 2 cm FlaK 38 L/112 . Tak powstał Wirbelwind (Wicher). Od sierpnia 1944 roku zaczęto je również wyposażać w armaty 37 mm FlaK 43 L/89. W ten sposób skonstruowano 43 wozy Ostwind (Wschodni Wiatr).

Przed planowaną inwazją na Wielką Brytanię 42 czołgi PzKpfw IV Ausf. D przystosowano do pokonywania przeszkód wodnych o głębokości do 15 m (Tauchpanzer IV). Od lipca 1944 roku 187 wozów PzKpfw IV Ausf J przebudowano na pojazdy kierowania ogniem (Beobachtungswagen IV). Podwozia i kadłuby czołgów PzKpfw IV posłużyły również do konstrukcji kilku innych typów pojazdów, m.in. czołgów dowodzenia (Panzerbefehlswagen IV), samobieżnych transporterów amunicyjnych (Munitionschlepper IV), wozów pogotowia technicznego (Bergepanzer IV), lub czołgów mostowych (Brückenleger IV).

Bibliografia

Zobacz też

• Czołgi niemieckie w okresie II wojny światowej

Linki zewnętrzne

• Achtung Panzer! ( ang. ). [dostęp 31 stycznia 2010].
• Panzerwaffe 1933-45 . [dostęp 31 stycznia 2010].
• Niemiecka broń pancerna . [dostęp 31 stycznia 2010].
• powojenne wykorzystanie Panzer IV . [dostęp 31 stycznia 2010].

Przypisy