Puńsk
Herb Herb Puńska
Kościół w Puńsku Kościół w Puńsku
Państwo	Polska
Województwo	podlaskie
Powiat	sejneński
Gmina	Puńsk
Liczba ludności	1210 mieszkańców, spośród których ok. 75% stanowią Litwini
Strefa numeracyjna	(+48) 87
Kod pocztowy	16-515
Tablice rejestracyjne	BSE
Położenie na mapie Polski Puńsk
54°15'03.31″N 23°10'39.96″E / 54.2509194, 23.1777667 Na mapach: 54°15'03.31″N 23°10'39.96″E / 54.2509194, 23.1777667
Strona internetowa miejscowości

Puńsk ( dodatkowa nazwa w j. litewskim Punskas) – miejscowość w Polsce położona na Pojezierzu Wschodniosuwalskim , w północno-wschodniej części województwa podlaskiego , w powiecie sejneńskim , siedziba gminy Puńsk .

Historia

Najstarsze ślady człowieka, odnalezione w okolicy Puńska, pochodzą sprzed 10 tysięcy lat p.n.e.^[1][2] We wczesnym średniowieczu tereny te zamieszkiwali Jaćwingowie ^[1], którzy nie stworzyli własnego państwa, nie mieli języka pisanego. W wieku XIII ustąpili z tych ziem^[1], a o ich istnieniu świadczą tylko wzniesienia obronne, tak zwane góry zamkowe (we wsiach: Szurpiły i Jegliniec )^[2], cmentarze (we wsi Szwajcaria), nazwy miejscowości oraz wykopaliska archeologiczne^[1].

Z biegiem czasu Sudowia zarosła lasami, w których polowali Wielcy Książęta Litewscy^[]. Dopiero z początkiem wieku XV krainę zaczęto kolonizować^[]. Przybywali tutaj Litwini z okolic miejscowości Merkinia i Punia^[]. To oni nazwali jezioro "Punia", od którego pochodzi nazwa miejscowości Puńsk. Miejscowość ta była jedną z pierwszych założonych na tym terenie. W tym też czasie powstały m.in. miejscowości: Berżniki , Sejny , Krejwiany ^[].

Niegdyś tereny dzisiejszego Puńska należały do leśnictwa sejwejskiego^[]. Stał tu dwór, który był jego siedzibą^[].

W roku 1597 Stanisław Zaliwski, chorąży litewski i leśniczy sejwejski przystąpił do tworzenia w Puńsku ośrodka miejskiego^[1]. W roku 1597 ufundował i wyposażył kościół parafialny^[1] oraz zezwolił na targi w niedziele i święta. W tym samym roku kancelaria Wielkiego Księstwa Litewskiego opublikowała dokument Zygmunta III , w którym, między innymi, zaznaczono, że proboszczem puńskiej parafii może być jedynie ksiądz znający język litewski^[1].

W dokumentach z roku 1612 Puńsk jest już nazywany miastem^[], chociaż prawa miejskie na prawie magdeburskim wraz herbem z wizerunkiem św. Piotra ^[1] otrzymał dopiero w roku 1647 ^[] z rąk króla Władysława IV ^[1]. Był więc miastem królewskim, a także trzecim (po Berżnikach i Sejnach ) miastem Sejneńszczyzny.

W tym czasie parafia Puńsk była podległa Biskupstwu w Wilnie , a później, od 1795 r., biskupstwu w Wigrach . Przy kościele działał szpital oraz szkoła parafialna^[].

Od ok. XV w. do 1795 roku kraina nazywana Sudowią należała do Wielkiego Księstwa Litewskiego ^[2]. W 1815 r. ziemie te ostateczne przypadły Rosji . Tutejsi ludzie cierpieli z powodu ucisku caratu^[].

W Puńsku i okolicach działały tajne szkoły, w których uczyli wynajęci nauczyciele, tzw. daraktoriai, a zakazaną litewską prasę i książki potajemnie przenosili przez granicę niemiecko-rosyjską tzw. knygnešiai, czyli kolporterzy nielegalnej prasy i książek litewskich (najbardziej aktywnym i zasłużonym był P. Matulevičius)^[].

W 1795 roku Puńsk liczył 583 mieszkańców, a w 1827 już 742^[]. W roku 1800 władze pruskie włączyły Puńsk do nowo utworzonej ekonomii Maćkowo. W maju 1852 zlikwidowano targi i jarmarki^[1], a miejscowość utraciła prawa miejskie z dniem 1 stycznia 1853^[3].

W 1881 r. w parafii żyło aż 1200 ludzi. Wtedy utworzono jeszcze dwie odrębne parafie: w Smolanach i Becejłach . W 1910 r. do parafii Puńsk należały 74 wsie z 7044 mieszkańcami.

Po I wojnie światowej , w latach 1919 - 1920 , toczyły się między Polską a Litwą bitwy o Sudowię .

W 1920 r. wprowadzono porządek nowego państwa i Puńsk i okoliczne wsie przyłączono do Polski ^[2]. W tej kwestii nie uwzględniono opinii zamieszkujących te tereny ludzi. Ustalona została granica administracyjna, która istnieje do dziś. Przez osiem dziesięcioleci następowała asymilacja ludności litewskiej. Proces ten trwa.

W dwudziestoleciu międzywojennym działały tu, m.in. Stowarzyszenie św. Kazimierza, które z założenia miało na uwadze sprawy Kościoła, Stowarzyszenie "Rytas" - troszczyło się o litewskie szkolnictwo czy Spółdzielnia Rolnicza "Talka".

W tym to okresie w Puńsku najwięcej było mieszkańców narodowości żydowskiej^[1]. Większa część handlu i usług skupiona była w ich rękach. Świadectwem tego są stare, pożydowskie domy, budynek synagogi oraz, położony w pobliżu miasteczka, duży cmentarz żydowski .

W roku 1934 nastąpił wielki pożar Puńska^[], po którym odbudowano miejscowość według nowych założeń urbanizacyjnych, które nadały mu charakter miasteczka^[]. Po II wojnie światowej Puńsk stał się stolicą kulturalną polskich Litwinów ^[].

W czasie II wojny światowej Litwa znalazła się w sowieckiej strefie wpływów, a ziemie na zachód od Niemna pozostawały pod nadzorem niemieckim^[]. Nieco później Moskwa odkupiła te tereny za 7,5 mln dolarów^[].

W latach 1975-1998 miejscowość położona była w województwie suwalskim .

Edukacja

W 1526 r., dekretem synodu papieskiego, nakazano założenie szkół w każdej parafii. Miały one działać od późnej jesieni do wiosny. Podstawowym podręcznikiem był katechizm. Taka szkoła działała także w Puńsku. Pierwsze wiadomości na jej temat pochodzą z końca XVII w. W 1808 r. w Sejnach założono gimnazjum.

W latach zakazu druku książek i czasopism litewskich na terenie Puńska i okolic działały, prowadzone przez najmowanych nauczycieli, tzw. „daraktariai”, małe szkółki wiejskie. W czasie I wojny światowej Towarzystwo "Žiburys" założyło w Puńsku szkołę, w której uczył J. Baltrukonis. Od 1918 r. w Sejnach zaczęło działalność gimnazjum Žiburys (płomyk). Zaledwie po roku zostało ono przeniesione do Lazdijai ( Łoździeje ).

W latach międzywojennych w Puńsku nie było szkoły z litewskim językiem nauczania, natomiast język litewski wykładany był jako przedmiot.

Aby doszło do utworzenia klasy z litewskim językiem nauczania, co najmniej 7 uczniów musiało wyrazić chęć uczenia się w takiej klasie. To było zalecenie Ministerstwa Oświaty.

W latach 1952 - 1953 powstały szkoły z litewskim językiem nauczania w: Puńsku, Wojtokiemiach , Widugierach i Nowinikach , a w piętnastu szkołach języka litewskiego uczono jak odrębnego przedmiotu. W 1956 r. w Puńsku utworzono liceum.

Sieć litewskich szkół, powstała w latach 1952 - 1956 , przetrwała w stanie niemalże niezmienionym do końca XX wieku.

W 1944 r., gdy linia frontu przesunęła się na zachód, założono szkoły w: Puńsku, Przystawańcach i Widugierach . Uczono w nich po polsku, a dopiero od 1951 r. można było tworzyć szkoły z litewskim językiem nauczania. Jednak część nauczycieli języka litewskiego nie miała odpowiednich kwalifikacji.

Pierwsi nauczyciele byli nie tylko pedagogami, ale także aktywnie uczestniczyli w życiu kulturalnym lokalnej społeczności: Juozas Maksimavičius, Petronelė Jakimavičienė, Bronė Kliučinskienė, Jonas Stoskeliūnas, Juozas Vaina i Elena Vainienė, Juozas Sigitas Paransevičius, Algis Uzdila i inni.

Obecnie w regionie Puńska i Sejn funkcjonują szkoły podstawowe w: Nowinikach, Przystawańcach, Widugierach, w Puńsku oraz zespół placówek oświatowych (przedszkole, szkoła podstawowa, gimnazjum) Žiburys (Płomyk) w Sejnach.

Od 1999 r., w wyniku reformy systemu oświaty, w Puńsku działają: sześcioklasowa Szkoła Podstawowa z Polskim i Litewskim Językiem Nauczania oraz Gimnazjum z Polskim i Litewskim Językiem Nauczania. W dniu 10 grudnia 2004 roku szkołom nadano imię Steponasa Dariusa i Stasysa Girenasa . W Puńsku działa również Przedszkole Samorządowe z Polskim i Litewskim Językiem Nauczania. W trzyletnim gimnazjum jest 9 klas (dwie z litewskim językiem nauczania i jedna z polskim językiem nauczania).

Kultura

Puńsk jest silnym ośrodkiem kultury litewskiej. Mieszka tu wielu litewskich twórców ludowych. Znajduje się tu redakcja litewskiego czasopisma Aušra ( litew. "Jutrzenka") oraz Dom Kultury Litewskiej i Liceum Ogólnokształcące z językiem wykładowym litewskim . W budynku Urzędu Gminy znajduje się sklep z wydawnictwami litewskimi.

W Puńsku są też lokale, w których kupić i zjeść można różne litewskie specjały (kawiarnia Sodas czy sklep Dešra).

Dwa największe festiwale lokalnego folkloru odbywają się w Puńsku podczas nocy świętojańskiej oraz 15 sierpnia w święto Wniebowzięcia NMP (Matki Bożej Zielnej). Wówczas odbywają się tu m.in. występy litewskich zespołów w ludowych strojach.

Wójtem gminy Puńsk jest obecnie Witold Liszkowski (Vytautas Liškauskas).

Zabytki i miejsca turystyczne

• stara plebania w stuletnim budynku - mieści się obok kościoła. Obecnie znajdują się tam wystawy dawnych strojów ludowych , rękodzieła ludowego: tkaniny, rzeźby, ceramiki, pleciionki, etc.
• zabytkowy neogotycki kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny z lat 1877 - 1881 , wewnątrz którego znajdują się liczne rzeźby, witraże, ołtarze z litewska ornamentyką, chorągwie, serwety zdobione litewskim haftem^[4]
• ludowe kapliczki litewskie, stojące w różnych punktach miejscowości (dwie z nich znajdują się przed kościołem)
• drewniana wikarówka i parafialny spichlerz z II poł. XIX wieku
• cmentarz z zabytkowymi kaplicami i dużą ilością starych nagrobków
• Muzeum Etnograficzne - mieści się w budynku domu kultury, zawierające ponad 2 tysiące eksponatów związanych z gospodarstwem domowym, uprawom roli i rzemiosłem, zbieranych przez emerytowanego nauczyciela Józefa Vainę
• synagoga z przełomu XIX i XX wieku
• skansen wsi litewskiej - zbudowany w 1986 roku. Jest to okazała zagroda wiejska z przełomu XIX i XX wieku. Składa się z domu mieszkalnego, stodoły , obory , spichlerza i studni z żurawiem .
• osada jaćwisko-pruska - pomysłodawca, Piotr Łukaszewicz, ma zamiar wybudować tam zamek z czterema basztami otoczony fosą i bramą

Zobacz też

• herb gminy Puńsk
• Synagoga w Puńsku
• Puńsk (krater marsjański)

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Strona Urzędu Gminy Puńsk
• Strona Litwinów w Polsce
• Mapy: Emapi • Google Maps • Targeo • Zumi
• Zdjęcia satelitarne: Google Maps • Wikimapia • Zumi