Pszczoła miodna
Pszczoła robotnica w trakcie zbierania nektaru
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	stawonogi
Podtyp	tchawkodyszne
Gromada	owady
Rząd	błonkoskrzydłe
Podrząd	trzonkówki (grupa żądłówki )
Nadrodzina	pszczoły
Rodzina	pszczołowate
Podrodzina	pszczoły rojne
Plemię	pszczoły żądlące
Rodzaj	pszczoła (Apis)
Gatunek	pszczoła miodna
Nazwa systematyczna
Apis mellifera L., syn. Apis mellifica L.
( Linnaeus , 1758 )

Pszczoła miodna niosąca pyłek .

Pszczoła miodna (Apis mellifera L., syn. Apis mellifica L.) – gatunek z rodzaju pszczoła i rodziny pszczołowatych właściwych , obejmujące gatunki wytwarzające miód .

Pszczoły miodne zbierają nektar i pyłek kwiatów, który jest ich pożywieniem i w ten sposób zapylają rośliny owadopylne (np. drzewa owocowe , rzepak , itd). Rośliny, które dostarczają pszczołom surowca do produkcji miodu, są nazywane miododajnymi . Do produktów pszczół miodnych należą m.in.: miód i wosk . Pszczoła unosi się w powietrzu dzięki pracy dwóch par skrzydeł zbudowanych z przezroczystej błony. Jedna z trzech par nóg posiada specjalne poduszki zatrzymujące pyłek . Narządy rozrodcze samic uległy modyfikacji, w której wyniku powstał narząd obronny - żądło . Znajduje się ono na końcu odwłoka i może zostać przez zagrożonego owada wprowadzone do ciała innego zwierzęcia. Żądlenie bezkręgowców o miękkim ciele nie przynosi żądlącej pszczole większych szkód^[1] natomiast użądlenie większego zwierzęcia (kręgowca) kończy się śmiercią pszczoły^[2].

Błędnie uważa się, że królowe-matki nie posiadają żądła - używają go jednak tylko do walk z innymi matkami (dlatego nie żądlą np. trzymających je pszczelarzy). Jad pszczeli może powodować nieprzyjemną opuchliznę, ale jest niebezpieczny tylko dla osób uczulonych lub w przypadku wielu użądleń (dla dorosłego zdrowego człowieka zagrożenie życia występuje przy około stu użądleniach). Niektóre gatunki pszczół żyją samotnie, wiele gatunków jednak tworzy roje i zamieszkuje gniazda o skomplikowanej strukturze wewnętrznej. Społeczne zachowania wyewoluowały niezależnie u różnych gatunków pszczół.

Struktura społeczna

Poczwarki pszczoły miodnej

Rój pszczeli składa się z królowej-matki, robotnic oraz trutni . Każda rodzina buduje gniazdo złożone nawet z 50 tysięcy osobników. Matka i robotnice są diploidalne , podczas gdy trutnie są osobnikami haploidalnymi . Pszczoły przechodzą przeobrażenie zupełne , to znaczy, że z jaj wylęgają się larwy (czerw), a te przekształcają się w nieruchomą poczwarkę . Dopiero z poczwarki (która zresztą kształtem przypomina dorosłą pszczołę) wykluwa się postać dorosła - imago . Z jaj diploidalnych, które składa tylko matka, wylęgają się samice. W zależności od sposobu odżywiania z larw wyrastają albo robotnice, albo królowe-matki. Matka może też składać jaja niezapłodnione, z których wylęgają się samce, zjawisko to zwane dzieworództwem opisał jako pierwszy u pszczół Jan Dzierżoń w XIX w. Larwy są karmione miodem (który nie zawiera substancji białkowych) i mleczkiem (zawierającą białko wydzieliną gruczołów ślinowych) oraz papką miodowo-pyłkową. Larwy, które mają się przeistoczyć w robotnice i samce są karmione mleczkiem tylko 3 dni, natomiast larwy-królowe są karmione mleczkiem do samego przeistoczenia w poczwarkę.

W pewnych okolicznościach robotnice mogą składać jaja, jednakże są one niezapłodnione, ponieważ zbiorniczek nasienny niezbędny do zapłodnienia wewnętrznego jaj jest u nich niedorozwinięty. Z jaj złożonych przez robotnice wylęgają się prawie wyłącznie samce (możliwe jest sporadyczne powstanie z tych jaj normalnych samic). Taka robotnica składająca jaja nazywana jest trutówką.

Po 3 dniach z jaj wylęgają się larwy, przepoczwarzają się w matki (po 2 tygodniach), robotnice (po 3 tygodniach) lub trutnie (po prawie 4 tygodniach). Pierwsza wylęgła matka zabija pozostałe, osiąga dojrzałość w wieku ok. 6 dni i odbywa lot godowy, w którego trakcie zostaje zapłodniona. Po zakończeniu lotu powraca do gniazda, by przepędzić starą królową-matkę i zająć jej miejsce. Jest to tzw. rójka , czyli czas, gdy stara matka wylatuje z ula z grupą robotnic w celu poszukiwania miejsca na nowy ul.

Życie królowej-matki

Komórki, w których rozwijają się samice-potencjalne matki, są wyraźnie większe i mają wypukłe wieczka

Królowa ma za zadanie składanie jaj^[3]. Aby to było możliwe jej zbiornik nasienny (spermatheca) musi zostać wypełniony nasieniem . W napełnianiu go bierze udział wiele samców. Każda matka kopuluje tylko raz w życiu i odbywa się to w trakcie tzw. "lotu godowego", który matka pszczela odbywa ok. 5-8 dnia po wygryzieniu z matecznika. Lot godowy odbywa się w wiosenny, ciepły, bezwietrzny dzień z reguły między godz. 12-18.00, na wysokości nawet do kilkunastu metrów. Matka wabi trutnie specjalnym zapachem, który posiadają wydzielane przez nią feromony (wyczuwalne dla trutni z odległości ok. 100 m.) Matka kopuluje w powietrzu z liczbą od 10-30 trutni. Trutnie bezpośrednio po akcie umierają z powodu wynicowania aparatu kopulacyjnego i utraty dużej ilości energii jaką pochłania sam akt kopulacji.

Życie trutnia

Trutnie pojawiają się w ulu tylko na wiosnę. Średnio w ulu jest ich ok. 2,5 tys. Do czasu lotu godowego pozostają zupełnie bezczynne, nie zbierają pyłku, nie pełnią żadnych funkcji społecznych. Ich jedyną funkcją jest dostarczenie królowej nasienia. Odbywa się to w czasie lotu godowego, 6-20 metrów nad ziemią, zwykle w pogodny wiosenny dzień. Te trutnie, które w trakcie lotu zaplemnią królową, giną. Pozostałe wegetują w gnieździe do wczesnej jesieni. Gdy zaczynają się chłody, są przepędzane i w krótkim czasie giną z głodu i zimna. Żyją około 50 dni.

Życie robotnicy

Pszczoła ma aparat gębowy typu gryząco-liżącego

pszczoła na kwiatku

Robotnice, podobnie jak królowa, są stałymi mieszkańcami ula. Zwykle jest ich ok. 50 tysięcy. Robotnice żyją ok. 38 dni latem i 6 miesięcy zimą. Przez całe życie są posłuszne sygnałom chemicznym ( feromonom ), które wydziela królowa. W sześciokątnych komorach plastra znajduje się średnio 6 tys. jaj, 9 tys. larw i 20 tys. poczwarek. Wszystkie te stadia rozwojowe pszczoły są dokarmiane i obsługiwane (czyszczone) przez robotnice. Do podstawowych funkcji robotnic należy:

• czyszczenie komórek, do których królowa składa jaja
• pielęgnowanie larw
• wypacanie wosku i budowa plastrów
• odbieranie nektaru od robotnic-zbieraczek
• stróżowanie u wejścia oraz wentylowanie ula
• zbieranie pokarmu (nektaru, pyłku) i wody.

Zaraz po przepoczwarzeniu robotnica przystępuje do pracy. W zależności od przydzielonej akurat funkcji może się ona zajmować pielęgnowaniem gniazda lub jego obroną, czy też pracami porządkowymi. Szczególną rolę pełnią pszczoły zbieraczki. Ich zadanie polega na wędrowaniu po okolicy i poszukiwaniu kwiatów nektarowych i pyłkodajnych. Odnalezione pożywienie rozprowadzane jest sprawiedliwie wśród mieszkańców gniazda. Zbieraczki produkują z substancji zawartych w pożywieniu miód oraz wosk . Miód jest gromadzony w plastrach zbudowanych z sześciokątnych woskowych komórek. Wosk jest materiałem budulcowym. Dojrzały miód zawiera tylko ok. 18% wody i jest poszywany pokrywką z wosku. Miód pszczoły gromadzą jako zapas pożywienia pozwalający rojowi na przetrwanie okresu braku żywności.

Pszczoła zbieraczka

Pszczoły piją wodę

Robotnica zostaje zbieraczką mniej więcej w 21 dniu życia; jest to ostatni etap jej "kariery społecznej". Każda pszczoła zbieraczka obiera sobie tylko jeden rodzaj kwiatów i do gniazda znosi tylko jeden rodzaj pożytku . Każda pszczoła w trakcie poszukiwania pożytku odżywia się miodem, którego zapas zgromadziła w wolu przed opuszczeniem ula.

Zbieraczki pyłku

Pszczoła zbierająca pyłek

W koszyczku widać sporo pomarańczowego pyłku

Pszczoły znoszące do ula pyłek rozdzierają pylniki kwiatów żuwaczkami i zlepiają ziarna pyłku w kulkę miodem, którego zapas zabrały do wola przed opuszczeniem gniazda. W górnym członie tylnych odnóży znajduje się tzw. koszyczek, do którego pszczoła przesuwa pyłkowe kulki. Gdy koszyczki na obu odnóżach napełnią się i zaczynają wyglądać jak wypchane siatki z zakupami pszczoła wraca do ula i oddaje pożytek pszczole magazynierce. Zawartość koszyczka ( obnóże ) ulega fermentacji i przekształca się w pierzgę , która jest jednym z głównych pokarmów młodych pszczół.

Zbieraczki nektaru

Nektar to przysmak wielu owadów. To słodki, aromatyczny i bogaty w składniki mineralne płyn wydzielany przez miodniki kwiatów. Pszczoła zasysa go wpuszczając trąbkę o długości ok. 6 mm. Nektar gromadzony jest w wolu, które jest tak pojemne, że aby je wypełnić pojedyncza zbieraczka musi odwiedzić około tysiąca kwiatów. Jeszcze w trakcie lotu powrotnego rozpoczyna się produkcja miodu - enzymy wydzielane do wola rozkładają cukry.

Tańczące pszczoły

Niezwykle interesującym fenomenem życia społecznego pszczół miodnych jest specjalny taniec sygnalizacyjny, który pszczoła zbieraczka odbywa w gnieździe po odkryciu nowego źródła pożytku. Jeśli znajduje się ono blisko, pszczoła tańczy zataczając koło, jeśli dalej (10-40 m) tańczy po linii tworzącej półksiężyc. Jeszcze dalsze źródło pożytku sygnalizowane jest ósemkami. Krzywe i kąty, które "rysuje" w tańcu zbieraczka, są dodatkowymi informacjami o położeniu źródła pożytku w stosunku do słońca. Rodzaj podrygów informuje o skali trudności przedsięwzięcia.

Jak to wszystko funkcjonuje

Jedyną funkcją matki, poza składaniem jaj, jest wytwarzanie feromonów zachęcających robotnice do opieki nad matką oraz określających chemiczną identyfikację roju. Dzięki substancjom wydzielanym przez nią, każda pszczela rodzina ma pewien charakterystyczny zapach. Pozwala on robotnicom rozpoznawać członków własnej społeczności. Jeżeli w gnieździe pojawi się pszczoła z innej rodziny, może zostać zabita. Przeżyje, jeśli przyniosła nektar bądź pyłek. Również młoda pszczoła, która jeszcze nie nabyła zapachu własnego roju, może przeżyć. Organizacja pracy roju opiera się na przekazywaniu sygnałów feromonowych pomiędzy robotnicami.

Pszczele społeczeństwo może istnieć wiele lat, również w klimacie umiarkowanym, ponieważ matka i robotnice mogą w ulu przezimować. Samce przed zimą zostają z ula siłą wypraszane i czeka je niechybna śmierć na wygnaniu. Przed zimą robotnice gromadzą zapasy, a zimą nie opuszczają ula. Aktywność pszczół w tym okresie znacznie maleje. Zahamowane zostaje nawet wydalanie odchodów, które gromadzą się w powiększonym w tym okresie rectum . Zimą rodzina jest mniej liczna - nie ma ani trutni, ani larw, ani jaj. Robotnice gromadzą się w kłębie, ogrzewając się wzajemnie i utrzymując wewnątrz kłębu temperaturę 32-36 °C.

Pszczoły, ludzie i środowisko

Pszczoły i środowisko

Pszczoła na lawendzie lekarskiej .

Pszczoła pijąca wodę

U roślin wyższych do zapłodnienia potrzebny jest proces, który nazywamy zapyleniem . Jest to przeniesienie pyłku z pylników na słupek . Wśród różnych czynników wykorzystywanych przez rośliny do transportu pyłku zdecydowanie najbardziej popularnym są owady, wśród których ważną rolę odgrywają pszczoły miodne. Ich roje są bardzo liczne, a robotnice nieustannie oblatują okolicę w poszukiwaniu pożywienia. W trakcie odwiedzin kwiatów dokonują mimowolnego przeniesienia pyłku i zapylenia. Zjawisko to jest istotne dla zachowania różnorodności gatunkowej roślin i jest głównym pożytkiem dawanym ludziom przez pszczoły. Pszczoły uważane są za najlepsze owady zapylające nie tylko ze względu na ich liczebność (duże roje), ale przede wszystkim duże znaczenie tych owadów jest zauważane w rolniczych uprawach takich jak: rzepak, gryka, malina oraz sady owocowe. Owady te wykazują się tzw. "wiernością kwiatową", która polega na tym, iż wykorzystują pożytek najliczniej występujący na danym terenie i w największym skupieniu przez cały okres jego występowania i tak np. zwarty łan pola kwitnącego rzepaku jest intensywnie zapylany przez pszczoły, które preferują ten pożytek nad sporadycznie i mniej intensywnie kwitnącymi roślinami zielnymi z terenów nieużytków. Poza tym istnieje coś takiego co nazywa się "tresurą pszczół", która polega na kierowaniu tych owadów do zapylania konkretnych roślin poprzez pobudzanie ich syropem z dodatkiem zapachowym kwiatów jakie chcemy, aby pszczoły oblatywały.

Pszczoły i ludzie

Historia

Pszczoła robotnica w locie

Pszczoła zawsze budziła fascynację człowieka, trochę poprzez korzyści płynące z jej działalności, a trochę ze względu na niezwykle skomplikowaną organizację społeczną. Według mitologii egipskiej pszczoły to łzy boga Ra . Koran też określa pszczoły jako owady święte. Grecka królewna Melissa (co znaczy "pszczoła") karmiła Zeusa miodem, za co czekała ją nagroda godna greckich bogów : została przemieniona w pszczołę. Według starożytnych Greków , skłonnych do malowniczych porównań, na wargach Pindara i Platona przysiadały pszczoły, czyniąc ich bardziej wymownymi od innych. Celtowie i Grecy wierzyli, że hydromel - ekstrakt miodowy - zapewnia nieśmiertelność, podobnie jak umieszczenie wizerunku pszczoły na grobowcu może mieć udział w życiu wiecznym zmarłego. Dla średniowiecznych chrześcijan żądło symbolizowało słuszną karę.

Miód

Miód , słodki, kaloryczny i zdrowy, był zawsze łakomym kąskiem dla człowieka i zwierząt. Pszczoła miodna została udomowiona przed tysiącami lat, a obecnie jest hodowana na całym świecie. Najstarsze ślady bartnictwa w Polsce pochodzą sprzed 2 tysięcy lat. Pierwotnie polegało ono na wybieraniu miodu z barci , czyli wydłubanych pni drzew. Już w XIV wieku w statucie króla Kazimierza zostało spisane prawo bartne , rozwijane w wiekach następnych ( XVI i XVII ); powstawały też specjalne bractwa bartne, zazwyczaj na Mazowszu i wśród Kurpiów . W lasach zakładano bory bartne; były to obszary, na których stało co najmniej 60 barci; półborem bartnym zwano las z 30 barciami.

Na kartach historii Polski miód pierwszy raz został doceniony w roku 965 przez arabskiego podróżnika Ibrahima ibn Jakuba . Tam, gdzie nie hoduje się pszczół, ludzie chętnie podbierają miód dzikim pszczołom. Prawdopodobnie z Polski wywodzi się też unikatowy w skali światowej trunek - miód pitny ^[].

W języku litewskim o wszystkich innych owadach i zwierzętach mówi się, że "zdychają" natomiast pszczoła "umiera".

Wosk

Wosk , podobnie jak miód, był produktem niezwykle cennym, a do tego jeszcze artykułem pierwszej potrzeby. W wiekach średnich krainy nadwiślańskie były ośrodkiem wytwarzania wosku. Mazowieccy i małopolscy bartnicy sprzedawali miód handlarzom, którzy wywozili go do Italii i Germanii .

Pszczoły i medycyna

Odkrycia ostatnich wieków dowiodły, iż korzyści tych można czerpać jeszcze więcej. Powstała nawet nowa gałąź medycyny naturalnej, zajmująca się leczeniem za pomocą pszczół - apiterapia . Odkryto bowiem, że nawet jad pszczeli ma korzystne działanie. Przez wiele lat był jednym z głównych sposobów leczenia reumatoidalnego zapalenia stawów . Niedawno nauka uznała też lecznicze właściwości propolisu, pyłku i mleczka.

Propolis, czyli kit pszczeli

Propolis - słowo to pochodzi z łaciny i oznacza tyle co "przedmurze miasta" czyli bariera ochronna - to wonna, lepka mieszanka żywic zbieranych przez pszczoły z pąków kwiatów i liści uzupełniona domieszką miodu i pyłku. Propolis służy pszczołom do uszczelniania ula. Okazało się jednak, że ma też nieocenione właściwości lecznicze. Stosowany jest jako parafarmaceutyk zarówno w medycynie naturalnej jak i weterynarii, głównie ze względu na właściwości odczulające, antyseptyczne i przeciwbólowe.

Pyłek

Pyłek jest przede wszystkim środkiem wzmacniającym. Zawiera białka, tłuszcze, witaminy, mikroelementy i sole mineralne. Oddziałuje pozytywnie na trawienie. Tak samo jak miód z konkretnych gatunków kwiatów ma właściwości lecznicze podobne jak roślina, z której był zebrany. Zbiera się go, zmuszając pszczoły zbieraczki do przechodzenia przez siatkę rozpostartą u wejścia do ula: część pyłku (ta na włoskach) zostaje na siatce.

Mleczko

Mleczko to wydzielina ślinianek pszczół robotnic. Czas karmienia mleczkiem decyduje o tym, czy larwa rozwinie się w robotnicę czy w królową, larwa robotnicy dostaje mleczko tylko przez pierwsze 3 dni. Królowa jest karmiona mleczkiem przez cały okres składania jaj. Zawiera wodę, białko, tłuszcze, witaminy i inne substancje odżywcze i ma właściwości bakteriostatyczne. Stosowane u ludzi wzmaga odporność, usuwa zmęczenie i pobudza apetyt.

Współczesność

Pszczelarze wykorzystują fakt, że pszczoła miodna zbiera pyłek zazwyczaj w okolicy gniazda i w celu uzyskania miodu o konkretnym smaku (i właściwościach) przenoszą ule w okolice upraw lub bujnie kwitnących łąk. Wyróżnia się m.in. miód akacjowy, miód gryczany, miód lipowy, miód mniszkowy, miód wielokwiatowy, miody spadziowe (ze zbieranej w lasach spadzi ).

Współczesne pszczelarstwo opiera się na hodowli rojów pszczoły miodnej w specjalnych budkach nazywanych ulami , które w pewnym momencie wyparły naturalnie wydrążone barcie. Przez wieki współżycia z pszczołami człowiek nauczył się, że rój to delikatny organizm, który może przynosić olbrzymie korzyści, pod warunkiem, iż o niego dbamy. Nauczył się dokarmiać pszczoły zimą i chronić je przed chorobami pasożytniczymi, takimi jak akarioza , warroza , nosemoza i zgnilec . Rolnicy chcący sobie zapewnić obfity plon zaczęli "wynajmować" pasieki do zapylania kwiatów. Pszczelarstwo, tak jak przed wiekami, jest zawodem darzonym dużym szacunkiem społecznym.

Gwałtowne wymieranie pszczół na świecie

W ostatnim czasie obserwuje się masowe wymieranie pszczół ( CCD ) z częściowo niewyjaśnionych przyczyn, najprawdopodobniej z winy toksycznych preparatów chemicznych stosowanych do ochrony roślin.

Ciekawostki

Jaja i larwy

• Człowiek, który drażni pszczoły, naraża się na użądlenie. Owady te nigdy nie atakują ludzi niesprowokowane. Użądlenie powoduje tylko niewielką opuchliznę ustępującą po kilku dniach. U niektórych osób występuje uczulenie na składniki jadu pszczelego. W takiej sytuacji użądlenie może spowodować gwałtowną reakcję alergiczną i zapaść krążeniową ( wstrząs anafilaktyczny ), który stanowi bezpośrednie zagrożenie życia.
• Istnieje odmiana pszczoły miodnej, tzw. pszczoła miodna afrykańska (Apis mellifica scutellata), która charakteryzuje się znaczną agresywnością ("pszczoły zabójcy"). W 1956 roku, doktor Warwick Kerr, sprowadził kilkadziesiąt królowych tych pszczół w okolice São Paulo , aby uczynić Brazylię największym producentem miodu na świecie. W tym celu postanowił skrzyżować je z pszczołami europejskimi. Przez niedopatrzenie jednego z pracowników królowe z Czarnego Lądu wydostały się na wolność. Osobniki, które powstały ze skrzyżowania gatunków, odziedziczyły agresywność i płodność afrykańskiej pszczoły. Odznaczają się również wielkimi zdolnościami adaptacyjnymi. Przez ponad pięćdziesiąt lat rozprzestrzeniły się na tereny niemal całej Ameryki Południowej , Środkowej i na południu USA (stany Teksas , Nowy Meksyk , Arizona , Kalifornia , Floryda , Utah ). Zbliżanie się do gniazd pszczół zabójców może sprowokować je do gwałtownego ataku. Ofiara może zostać użądlona setki razy, co wywołuje zapaść kończącą się śmiercią. Szczególną agresywność pszczoły te przejawiają wobec osób wydzielających w pocie kwas izomasłowy (bardzo częste u negroidów ) – wynika to z tego, że tradycyjne "pszczelarstwo" w Afryce polegało na wybijaniu pszczół w gniazdach ogniem i późniejszym wybieraniu miodu; przetrwały zatem najagresywniejsze roje atakujące obiekty wydzielające pot charakterystyczny dla ludzi (szczególnie Afrykanów). Agresje może wywołać hałas, a nawet cień lub światło odbite, np. od tarczy zegarka, padające na gniazdo.
• Pszczoły żyjące w barciach w lesie nazywano w Polsce "borówkami", natomiast młode niedźwiedzie dobierające się do barci nazywano "bartniczkami". Aby uchronić borówki przed bartniczkiem zawieszano przed wejściem do barci drewniany kloc, który zasłaniał otwór. Zezłoszczony niedźwiadek uderzał łapą w kloc, ten odsuwał się, a następnie, rozkołysany przez zniecierpliwione zwierzę, powracał z impetem na miejsce właśnie w chwili, gdy niedźwiadek próbował wygarnąć miód. Kończyło się to upadkiem niedźwiedzia lub jego sromotną rejteradą. Takie urządzenie nazywano dzwonem lub samobitnią .
• Jedyny w Polsce pomnik pszczoły znajduje się w Kielcach na skwerku przy ulicy Stefana Żeromskiego, niedaleko Kieleckiego Centrum Kultury
• Miód spadziowy nie nadaje się dla pszczół na zapasy zimowe, gdyż w przeciwieństwie do miodów z nektaru kwiatowego zawiera duże ilości soli mineralnych , które pszczoły źle trawią. Jego udział w zimowej diecie może być przyczyną zimowej biegunki pszczół a nawet osypania się (śmierci) całego roju.
• Pszczoła jest jedynym zwierzęciem nazwanym rodzajowo, które występuje w Kodeksie Cywilnym (art. 182 § 1)

Przypisy

Zobacz też

• Pszczółka Maja
• Owady Polski
• Colony Collapse Disorder

Linki zewnętrzne

• Pszczoły - zdjęcia
• Apis Mellifera.pl - Fotografia Pszczelarska