Psowate (Canidae) – rodzina lądowych ssaków
drapieżnych
(Carnivora) obejmująca między innymi psy, wilki, lisy, kojoty i szakale – łącznie ponad 30 współcześnie żyjących gatunków[2] rozprzestrzenionych na wszystkich kontynentach poza
Antarktydą
. W Polsce występuje
wilk szary
(Canis lupus),
lis pospolity
(Vulpes vulpes) i
jenot
(Nyctereutes procyonoides) – introdukowany w 1955. Udomowioną formą wilka jest
pies domowy
, który od tysięcy lat towarzyszy ludziom jako
zwierzę użytkowe
, a także
domowe
. W zapisie kopalnym Canidae znane są od
eocenu
.
Występowanie i biotop
Zasięg występowania
psowatych obejmuje wszystkie kontynenty z wyjątkiem Antarktydy. Brak ich również na niektórych wyspach (Madagaskar, Hawaje, Filipiny, Borneo i Nowa Zelandia)[3]. W Australii i na Nowej Gwinei zostały
introdukowane
w
czasach prehistorycznych
. Psowate łatwo przystosowują się do zróżnicowanych warunków środowiskowych, zajmują niemal wszystkie dostępne
biotopy
. Większość żyje na otwartych terenach trawiastych,
lis polarny
– w rejonach arktycznych, a
fenek
na terenach suchych i pustynnych. Lisy i kojoty przystosowały się do życia w miastach.
Charakterystyka
Są to ssaki średniej wielkości. Najmniejszym przedstawicielem psowatych jest
fenek
, a największym –
wilk szary
. W
Los Angeles
, w asfaltowym bagnie La Brea, zachowały się szczątki jeszcze większego zwierzęcia,
Canis dirus
. Gatunek ten wyginął cztery tysiące lat temu.
Większość psowatych ma długie łapy, u wszystkich zakończone tępymi, niewciągalnymi
pazurami
. Są półstopochodne. Kończyny przednie pięcio-, a tylne czteropalczaste. Jedynie
likaon
ma wszystkie kończyny czteropalczaste. Mają wydłużoną czaszkę, dość dużą puszkę mózgową, duże, trójkątne uszy, spiczasty nos i smukłe, muskularne ciało zakończone długim, puszystym ogonem.
Narząd kopulacyjny
samców jest wspomagany obecnością
baculum
, co powoduje, że kopulująca para pozostaje złączona jeszcze przez kilka minut do godziny – w zależności od gatunku[4].
Długość i gęstość
sierści
poszczególnych gatunków psowatych jest zależna od klimatu, w którym żyją. Ubarwienie większości psowatych jest zwykle szare lub rude, jaśniejsze od spodu, na pysku i łapach.
Włosy czuciowe
są obecne, ale słabiej rozwinięte niż u
kotowatych
. Niektóre gatunki psowatych są utrzymywane na fermach zwierząt futerkowych – ich
futro
jest wykorzystywane w przemyśle futrzarskim.
Psowate charakteryzują się niewyspecjalizowanym
uzębieniem
, typu tnąco-kruszącego, z silnie rozwiniętymi
kłami
i
łamaczami
. Płuca o dużej pojemności i charakterystyczna dla psowatych budowa kości przedramienia są przystosowaniem do intensywnego biegu. Są bardzo wytrzymałymi biegaczami. Najszybciej biegają kojoty. Wilki natomiast potrafią przemieszczać się od kilkudziesięciu do 200 kilometrów dziennie. Psowate chwytają swe ofiary poprzez gwałtowny atak z zaskoczenia lub po długotrwałym pościgu. Dopadniętą ofiarę powalają na ziemię i zabijają chwytając zębami za gardło. Duże ofiary są w czasie biegu kąsane w miękkie części ciała, co spowalnia ich ucieczkę.
Mają doskonale rozwinięty zmysł
węchu
i dobrze rozwinięty
słuch
. Węch i słuch psowatych mają bardzo duże znaczenie przy poszukiwaniu pokarmu oraz w komunikacji wewnątrzgatunkowej. Najsłabiej rozwiniętym zmysłem jest
wzrok
.
Żywią się upolowanymi przez siebie zwierzętami, znalezioną padliną, pozostawionymi przez ludzi odpadkami. Dietę uzupełniają jagodami.
Prowadzą zwykle naziemny tryb życia, są aktywne dniem i nocą. Chronią się w norach wykopanych przez siebie lub przez inne ssaki, zajmują jaskinie, szczeliny skalne albo wykroty. Mniejsze gatunki są samotnikami, jak
lisy
, większe (wilki, likaony, cyjony) często żyją w
stadach
zwanych
watahami
. W takich stadach jest silnie zaznaczona
hierarchia społeczna
. Niektóre gatunki tworzą pary
monogamiczne
. Niezależnie od struktury socjalnej, wszystkie psowate są
terytorialne
. Zajmowane
areały osobnicze
i
terytoria
są znakowane moczem, odchodami i wydzieliną gruczołów zapachowych. W komunikacji wykorzystują głównie sygnały zapachowe i akustyczne, a w kontaktach bezpośrednich – również wizualne. Szczególnie rozwinięte są sygnały akustyczne.
Osobniki samotne polują na drobne kręgowce, głównie gryzonie i ptaki. Gatunki, które polują grupowo atakują nawet duże
ssaki kopytne
. Często atakują
zwierzęta hodowlane
przez co są bezlitośnie tępione.
Psowate nie zapadają w
sen zimowy
– wyjątkiem jest jenot. Do rozrodu przystępują raz w roku. Ciąża trwa 50-80 dni. Samica rodzi od jednego do kilkunastu młodych w jednym
miocie
. Młode rodzą się owłosione, mają zamknięte oczy i uszy. Przez 4-8 tygodni wymagają opieki rodziców. W okresie opieki nad młodymi samiec zwykle pomaga samicy przy obronie młodych przed napastnikami i w zdobywaniu pokarmu. Psowate żyją na wolności 8-18 lat, jednak średnia długość ich życia jest zwykle krótsza.
Zagrożenia
Większość gatunków z rodziny psowatych została wpisana do
Czerwonej Księgi Gatunków Zagrożonych
Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów
, w tym
wilk rudy
,
lis Darwina
i
lis wyspowy
w kategorii krytycznie zagrożonych
wyginięciem
(CR)[5][6][7].
Udomowienie
Niektóre gatunki psowatych dają się oswajać. Pies domowy był pierwszym
zwierzęciem udomowionym
przez człowieka. Badania prowadzone w
Rosji
dowiodły, że dzikie psowate dość często już w pierwszej generacji (odpowiednio wychowywane) mogą wykazywać przyjazne nastawienie do człowieka, szukając jego uwagi i przejawiać zachowanie charakterystyczne dla
psów
. Po 40 latach udamawiania zupełnie dzikiej rasy lisów na
Syberii
, 80% z tych, które znajdowały się w posiadaniu naukowców, nadawało się do życia z ludźmi jako zwierzę domowe[8].
Lis wyspowy, zamieszkujący
Channel Islands
- wyspy wysunięte na południe od Kalifornii, wielkości kota, jest zagrożony wyginięciem z powodu niszczenia środowiska i ataków ze strony
orła przedniego
.
Stara systematyka
Starsze systemy umieszczały psowate wraz z kotami w nadrodzinie Cynofeloidea i wyróżniały wśród współczesnych psowatych trzy podrodziny: Caninae (7 rodzajów z 31 gatunkami), Simocyoninae (3 rodzaje z 3 gatunkami) i Otocyoninae (1 rodzaj z 1 gatunkiem).
Nowoczesna systematyka
Najnowsze badania naukowców diametralnie zmieniły klasyfikację rodziny. Nowoczesna systematyka została oparta zarówno na badaniach genetycznych jak i anatomii porównawczej. Badania genetyczne i embriologiczne dowiodły, że
pies domowy
należy do tego samego gatunku co
wilk szary
, a ich różnica w sekwencji zarówno jądrowego jak i mitochondrialnego DNA nigdy nie przekracza 0,2%. Ostatnie badania dowiodły, że także
dingo
są psami, ale ich DNA jest jeszcze bardziej zbliżone do
wilków
.
Wilk czerwony
uznawany przez niektórych biologów jako hybryda wilka szarego i kojota, jest jednak realnie prawdziwym gatunkiem, który współpowstał z Canis edwardii w Ameryce Północnej wraz z
kojotem
, podczas gdy w tym samym czasie wilk szary powstawał w Eurazji. Niedawno odnaleziono jedną z odizolowanych populacji wilka czerwonego w południowo-wschodniej
Kanadzie
w parku narodowym
Algonquin
.
Został również obalony mit jakoby
likaon
i
cyjon
należeli do zupełnie innej podrodziny, ostatnie badania genetyków dowiodły zmianę ich pozycji systematycznej, a obydwa gatunki są bardzo blisko spokrewnione z rodzajem Canis. Niektórzy naukowcy twierdzą, że cyjona należy zaliczyć do tego samego rodzaju co wilka szarego.
Nastąpiła również zmiana w klasyfikacji południowoamerykańskich psowatych. Badania na polu paleozoologii epoki lodowcowej i genetyki specjacji na podstawie badań mitochondrialnego DNA dowiodły, że lisy takie jak
kolpeo
czy
majkong
są jeszcze bliższe wilkom i szakalom niż tak jak dotychczas sądzono. Zatem w stosunku do tych gatunków powinno się zrezygnować z popularnej nazwy lisy zastępując ją psami lub bardziej kolokwialnie – "fałszywymi lisami". Pozorny lisopodobny wygląd niektórych gatunków z
Ameryki Południowej
jest tylko wynikiem zjawiska
konwergencji
. Wilk grzywiasty i pies leśny zaś są najbardziej prymitywne z psów (Canini), także niektórzy naukowcy czasami klasyfikują te dwa gatunki w osobny takson (osobne plemię).
Lisy z rodzaju Urocyon są najbardziej prymitywnymi gatunkami spośród wszystkich lisów. Ostatnie badania wykazały, że
otocjon
jest bliższy lisom i nie tworzy osobnej podrodziny. Został jednak wraz z innym prymitywnym gatunkiem –
jenotem
zaliczony do tzw. plemienia "prymitywnych psów" jako trzeciego taksonu wydzielonego w podrodzinie psowatych właściwych (Caninae).
Przegląd gatunków
RODZINA: PSOWATE (Canidae)
- Podrodzina: Psowate właściwe (Caninae)
- Plemię
Canini
– psy
- Plemię Vulpini – lisy
- Prymitywne Caninae
Przypisy
- ↑
Canidae
w: Integrated Taxonomic Information System (
ang.
)
- ↑ Dokładna liczba gatunków jest zależna od ujęcia danego autora/autorów.
- ↑ Zwierzęta : encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005. .
- ↑ Lioncrusher's Domain
- ↑
Canis rufus.
Czerwona Księga Gatunków Zagrożonych (IUCN Red List of Threatened Species) (
ang.
) [dostęp 29 kwietnia 2010]
- ↑
Pseudalopex fulvipes.
Czerwona Księga Gatunków Zagrożonych (IUCN Red List of Threatened Species) (
ang.
) [dostęp 29 kwietnia 2010]
- ↑
Urocyon littoralis.
Czerwona Księga Gatunków Zagrożonych (IUCN Red List of Threatened Species) (
ang.
) [dostęp 29 kwietnia 2010]
- ↑ Lyudmila N. Trut, Early Canid Domestication: The Farm-Fox Experiment, American Scientist on-line, March-April 1999, vol. 87, no. 2 p. 160,
dostępne w Internecie, dostęp 2007-11-30, 14:51
Bibliografia
- Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971.
- Mały słownik zoologiczny: ssaki. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1978.
- Zwierzęta : encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005. .
- Fahey, B. & P. Myers:
Canidae
(
ang.
). (On-line), Animal Diversity Web, 2000. [dostęp 9 sierpnia 2008].
-
The Canidae Family
(
ang.
). Lioncrusher's Domain. [dostęp 10 sierpnia 2008].
- Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.)
Canidae.
w: Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. (
ang.
) [dostęp 14 października 2009]
Zobacz też
