Biwak armii rosyjskiej w czasie stanu wojennego w Warszawie, 1861 r
Zamknięcie kościołów, grafika Artura Grottgera z cyklu Warszawa I 1861
Żołnierze rosyjscy z czasów powstania styczniowego
"
Żuawi śmierci
" – rysunek K. Sariusz Wolski na podstawie fotografii.
Chorągiew powstańców styczniowych
Świadectwo wygnania Franciszkanów z klasztoru w Radomsku za pomoc powstańcom
Powstanie styczniowe (
1863
–
1864
) –
polskie
powstanie narodowe
przeciwko
Imperium Rosyjskiemu
, ogłoszone
manifestem 22 stycznia 1863
wydanym w
Warszawie
przez
Tymczasowy Rząd Narodowy
, spowodowane narastającym
rosyjskim
terrorem
wobec polskiego
biernego oporu
, wybuchło
22 stycznia
1863
w
Królestwie Polskim
i
1 lutego
1863
w byłym
Wielkim Księstwie Litewskim
, trwało do jesieni
1864
[3]; zasięgiem objęło tylko
zabór rosyjski
:
Królestwo Polskie
oraz
ziemie zabrane
–
Litwę
,
Białoruś
i część
Ukrainy
; było największym polskim powstaniem narodowym, spotkało się z poparciem międzynarodowej
opinii publicznej
; miało charakter
wojny partyzanckiej
, w której stoczono ok. 1200
bitew
i
potyczek
, mimo początkowych sukcesów zakończyło się klęską powstańców, z których kilkadziesiąt tysięcy zostało zabitych w walkach, blisko 1 tys.
straconych
, ok. 38 tys. skazanych na
katorgę
lub
zesłanych
na
Syberię
, a ok. 10 tys.
wyemigrowało
[4];
Wilno
zostało
spacyfikowane
przez oddziały
Murawjowa Wieszatiela
; po upadku powstania Kraj i Litwa pogrążyły się w
żałobie narodowej
; w
1867
zniesiono
autonomię
Królestwa Polskiego, jego nazwę i
budżet
, w
1869
zlikwidowano
Szkołę Główną Warszawską
, w latach
1869
–
1870
setkom miast wspierających powstanie odebrano
prawa miejskie
doprowadzając je tym samym do upadku, w
1874
zniesiono urząd
namiestnika
, w
1886
zlikwidowano
Bank Polski
;
skasowano
wszystkie
klasztory
w Królestwie,
skonfiskowano
ok. 1600
majątków ziemskich
i rozpoczęto intensywną
rusyfikację ziem polskich
; po stłumieniu powstania znaczna część społeczeństwa Królestwa i Litwy uznała dalszą walkę zbrojną z zaborcą rosyjskim za bezcelową i zwróciła się ku
pracy organicznej
; powstanie przyczyniło się do korzystniejszego niż w dwóch pozostałych zaborach
uwłaszczenia chłopów
; pozostawiło trwały ślad w
literaturze
(
Orzeszkowa
–
Nad Niemnem
,
Dąbrowska
–
Noce i dnie
) i
sztuce
polskiej (
Grottger
– Polonia i Lithuania,
Matejko
– Polonia)
XIX
i
XX wieku
w kraju, na Litwie i na Białorusi.
Geneza powstania
Organizacje spiskowe
Przegrana
Rosji
w
wojnie krymskiej
odsłoniła jej wewnętrzną słabość. Skłoniło to
cara
Aleksandra II Romanowa
do przeprowadzenia pewnych reform ustrojowych.
Polacy odczytali to jako objaw słabości rosyjskiego
samodzierżawia
i rozpoczęli przygotowania do wybuchu nowego powstania. Pierwsze polskie organizacje spiskowe powstawały na terenie
prowincji zabranych
już od początku
1856
. Na
Uniwersytecie Kijowskim
utworzono tzw. 'Ogół', z którego wyłonił się bardziej zakonspirowany
Związek Trojnicki
. Związek szukał kontaktów z młodzieżą na terenach wszystkich trzech zaborów i opowiadał się za powstaniem. Drugim ośrodkiem, w którym rozwinęły się polskie organizacje konspiracyjne był
Petersburg
. Najważniejszą komórkę konspiracyjną powołali tam oficerowie studiujący w Akademii Sztabu Generalnego.
Koło Oficerów Polskich w Petersburgu
założył
Zygmunt Sierakowski
. Po jego odejściu, kierownictwo przejął
Jarosław Dąbrowski
. W
1857
powstała w
Warszawie
Akademia Medyko-Chirurgiczna
i od razu wśród jej studentów zaczęły tworzyć się konspiracyjne kółka młodzieżowe. Kółka takie powstały też w warszawskiej
Szkole Sztuk Pięknych
. W maju
1858
do Warszawy przybył z
Kijowa
Narcyz Jankowski
, który założył w środowisku akademickim klika tajnych kółek, a następnie zaczął je integrować i prowadzić potajemne szkolenia wojskowe. W
1859
zebrała się kapituła organizacji
Czerwonych
, przygotowując plany wybuchu powstania. W
1861
dzięki staraniom
Ludwika Mierosławskiego
założono w
Genui
Polską Szkołę Wojskową
, przeniesioną w później do
Cuneo
, a jej przeszło 200 słuchaczy miało stanowić kadry powstania [5].
Manifestacje patriotyczne i żałoba narodowa
11 czerwca
1860
w Warszawie odbyła się pierwsza od 30 lat wielka manifestacja patriotyczna zorganizowana w związku z pogrzebem wdowy po bohaterze
powstania listopadowego
generale
Józefie Sowińskim
.
W październiku 1860 w czasie warszawskiego zjazdu monarchów przeszkodzono iluminacjom i balom towarzyszącym konferencji, a na przedstawieniu galowym w
Teatrze Wielkim
fotele oblano cuchnącym płynem. Akcją tą kierował
Franciszek Godlewski
.
29 listopada
1860, w rocznicę Nocy Listopadowej zorganizowano kolejną wielką manifestację i odśpiewano pieśń skomponowaną niegdyś przez
Alojzego Felińskiego
na cześć cara
Aleksandra I
, zmieniając jej refren na: Ojczyznę wolną racz nam wrócić Panie. Irytującą władze rosyjskie pieśń śpiewano następnie przy okazji wszystkich manifestacji. Wobec nasilających się wystąpień ludności Warszawy, car
Aleksander II
zdecydowany był zastosować najsurowsze represje i w wypadku większych demonstracji ulicznych miasto miało zostać zbombardowane z
Cytadeli
.
25 lutego
1861
wojsko rosyjskie rozpędziło demonstrację przeprowadzoną w 30 rocznicę
bitwy o Olszynkę Grochowską
.
27 lutego
na
Krakowskim Przedmieściu
od salwy rosyjskiej padło pięciu manifestantów. Wydarzenia te skłoniły obradujące na
Zamku Królewskim
Towarzystwo Rolnicze
do przyjęcia uchwały o uwłaszczeniu chłopów. Zbulwersowane tymi wydarzeniami mieszczaństwo warszawskie utworzyło
Delegację Miejską
, pod przewodnictwem bankiera
Leopolda Kronenberga
, która złożyła adres do cara, w którym domagano się poszanowania wolności obywateli
Królestwa Polskiego
.
2 marca
pogrzeb pięciu poległych
na
Cmentarzu Powązkowskim
przeistoczył się w wielką manifestację solidarności wszystkich stanów Królestwa. Wydarzenia w Warszawie odbiły się szerokim echem na prowincji. W wielu miastach ludność przepędziła skorumpowanych urzędników, na co władze nie zawsze mogły reagować, gdyż wojska ściągnięte zostały z prowincji do Warszawy. Organizowano demonstracje i nabożeństwa żałobne za pomordowanych. Chłopi zaprzestali odrabiania
pańszczyzny
.
Dla pacyfikacji nastrojów car Aleksander II zmuszony był poczynić pewne ustępstwa. Reaktywowano wówczas
Radę Stanu
, utworzono kierowaną przez
Aleksandra Wielopolskiego
Komisję Rządową Wyznań i Oświaty, spolonizowano administrację. Były to posunięcia czysto taktyczne, obliczone na opóźnienie wybuchu powstania poprzez pozyskanie dla idei reform części społeczeństwa polskiego.
Już
8 kwietnia
na
Placu Zamkowym
Rosjanie pokazali swoje prawdziwe intencje, gdy ostrzelali bezbronny tłum. Zginęło 100 osób a kilkaset zostało rannych[6]. Pod koniec maja
1861
zmarł na apopleksję
namiestnik
Królestwa Polskiego
gen.
Michaił Gorczakow
– jego następcą został
Nikołaj Suchozanet
, który wprowadził jeszcze większe represje. Można było zostać aresztowanym nawet za noszenie stroju narodowego lub śpiewanie pieśni patriotycznych. We wrześniu
1861
odbyły się w Królestwie wybory samorządowe. Przejściowe złagodzenie przez władze represji na okres wyborów przyniosło zwiększenie fali demonstracji patriotycznych. Organizowano je w wielu miejscowościach Królestwa, Litwy,
Rusi
,
Galicji
.
10 października
, w 448 rocznicę podpisania
unii horodelskiej
, zorganizowano demonstrację w
Horodle
, w której wzięły udział tłumy zgromadzone na obu brzegach
Bugu
. W tym samym dniu z udziałem wielu tysięcy ludzi odbył się w Warszawie demonstracyjny pogrzeb
arcybiskupa warszawskiego
Antoniego Melchiora Fijałkowskiego
.
Po serii krwawo stłumionych manifestacji patriotycznych w roku
1861
, kościół katolicki ogłosił żałobę narodową.
Stan wojenny w Królestwie Polskim
W celu spacyfikowania Królestwa Polskiego nowy rosyjski
namiestnik
gen.
Karol hr. Lambert
14 października
1861
wprowadził
stan wojenny
.
15 października
, mimo zakazów warszawiacy wzięli udział w obchodach rocznicy śmierci
Tadeusza Kościuszki
, co skończyło się rozbiciem manifestacji przez wojsko rosyjskie i porywaniem ludzi z kościołów. Wojska rosyjskie dowodzone przez wojskowego generał-gubernatora warszawskiego
Aleksandra Daniłowicza Gerstenzweiga
dokonały pacyfikacji ludności cywilnej zebranej w
katedrze św. Jana w Warszawie
[7]. Na znak protestu przeciwko aresztowaniu 1878 wiernych w katedrze warszawskiej, do której wtargnęło wojsko, administratorzy diecezji nakazali zamknięcie wszystkich kościołów i kaplic w Warszawie.
17 października
1861
Apollo Korzeniowski
zawiązał
Komitet Miejski
, który zajął się przygotowaniem wybuchu powstania. Hrabia Lambert ugiął się przed tym oporem i uwolnił większość zatrzymanych. Po kilku dniach Lambert podał się do dymisji, a nowym namiestnikiem został gen.
Aleksandr Lüders
.
W latach
1861
-
1862
w
Królestwie Polskim
Polacy coraz bardziej domagali się reform agrarnych, demokratyzacji władzy i niezawisłości państwa od Rosji. W tej sytuacji radykalne ugrupowanie patriotyczne, zwane
czerwonymi
, opowiadało się za podjęciem otwartej walki i przystąpiło do przygotowywania powstania. W końcu
1862
r. konspiracja czerwonych obejmowała ok. 20-25 tys. członków i planowała przeprowadzenie insurekcji wiosną
1863
r. Spiskiem kierował
Komitet Centralny Narodowy
, pod przewodnictwem gen.
Jarosława Dąbrowskiego
.
Odrębnie rozwijała się niepodległościowa konspiracja, grupująca ziemiaństwo, arystokrację i bogate warstwy mieszczaństwa, zwana obozem
białych
.
Korzystając ze struktur Towarzystwa Rolniczego utworzyli oni sieć swych placówek w całym Królestwie Polskim, a także na Litwie i Ukrainie. Ich program różnił się od programu czerwonych praktycznie tylko tym, że postulowali uwłaszczenie chłopów za wysokim odszkodowaniem i odsunięciem powstania na dalsze lata.
W ostatnich dniach
1862
francuska
policja polityczna działając w porozumieniu z
Andriejem von Budbergiem
aresztowała w
1862
powracających z
Londynu
emisariuszy
Komitetu Centralnego Narodowego
. Francuzi przekazali Budbergowi dokładny wykaz osób i objętych siecią konspiracji pułków nad
Wisłą
oraz opis dróg przerzutów broni zza granicy.
3 stycznia
1863
Komitet Centralny Narodowy w składzie:
Oskar Awejde
,
Józef Kajetan Janowski
,
Jan Maykowski
, ks.
Karol Mikoszewski
,
Zygmunt Padlewski
pod wpływem Stefana Bobrowskiego podjął decyzję o wybuchu powstania z chwilą ogłoszenia
branki
[8].
Branka
Μargrabia
Aleksander Wielopolski
, jako naczelnik rządu cywilnego Królestwa Polskiego od czerwca 1862 r., był świadom istnienia niepodległościowych ruchów w kraju i upatrując szansę porozumienia się z obozem białych, zrealizował część zgłaszanych żądań polskiego społeczeństwa. Wprowadził mianowicie nową ustawę szkolną, przymusowe oczynszowanie chłopów i równe prawa dla ludności żydowskiej.
Z drugiej strony, by sparaliżować działalność organizacji spiskowych, zarządził w połowie stycznia 1863 r. niespodziewany pobór do wojska rosyjskiego (tzw.
brankę
). Przygotowane zostały w tym celu imienne listy, obejmujące 12 tys. osób, podejrzanych o przynależność do organizacji patriotycznych.
Przebieg powstania
Wybuch
W styczniu
1863
w Królestwie Polskim stacjonowała 100 tysięczna
armia rosyjska
. Pod rozkazami jej dowódcy gen.
Eduarda Andriejewicza Ramsaya
pozostawało 5 dywizji piechoty, w tym gwardyjska, 1 dywizja jazdy, sześć brygad artylerii (176 dział), 9 pułków
kozackich
i oddziały pomocnicze[9]. Zamierzona "branka" do wojska została jednakże zbojkotowana i 22 stycznia[10] wybuchło zbrojne powstanie ogłoszone
manifestem
przez
Komitet Centralny Narodowy
, który wyłonił
Tymczasowy Rząd Narodowy
, pod kierownictwem
Stefana Bobrowskiego
. KCN dekretami uwłaszczył chłopów i obiecał ziemię bezrolnym uczestniczącym w walce. Przed 22 stycznia Komitet Centralny mianował sześciu wojewódzkich naczelników wojskowych, którym od chwili wybuchu powstania miały podlegać wszystkie władze lokalne. Naczelnikiem województwa krakowskiego został
Apolinary Kurowski
, kaliskiego
Józef Grekowicz
, mazowieckiego
Zygmunt Padlewski
, płockiego
Kazimierz Konrad Błaszczyński
, podlaskiego
Walenty Lewandowski
, sandomierskiego
Marian Langiewicz
[11].
Planowane przez czerwonych na wiosnę powstanie zostało więc znacznie przyspieszone, nie było jeszcze należycie przygotowane, powstańcom brakowało broni i amunicji, kierownictwo powstania było niejednolite i skłócone.
W reakcji na wybuch powstania wielki książę
Konstanty Mikołajewicz Romanow
przywrócił stan wojenny, zawieszony w drugiej połowie 1862 roku, reaktywował naczelników wojennych, uprawnionych do powoływania sądów wojenno-polowych, działających w trybie "skróconym", zatwierdzających wydawane przez nie wyroki śmierci[12]. Wydał rozkaz koncentracji mniejszych garnizonów rosyjskich, tak by załoga żadnego nie była mniejsza niż 2
bataliony
piechoty. Zamierzano w ten sposób uniknąć dalszych ataków na zbyt słabe posterunki rosyjskie, by później móc sformować kolumny ruchome, które miały przejść do działań ofensywnych przeciwko powstańcom.
W czasie tej operacji wojska carskie opuściły 14 miast powiatowych (na 39). Powstańcom udało się skutecznie zakłócić łączność. Dopiero
1 lutego
przywrócono komunikację na linii
Kolei Warszawsko-Petersburskiej
[13].
Walki
W pierwszych dniach powstania powstańcy uderzyli na rosyjskie garnizony w województwach: podlaskim, augustowskim, płockim, lubelskim i radomskim. Wystąpienia powstańcze
21
-
25 stycznia
miały miejsca m.in. w
Małkini
, Stelmachowie,
Sokołowie
,
Łukowie
,
Białej Podlaskiej
, Kodniu, Łomazach,
Hrubieszowie
,
Kraśniku
,
Szydłowcu
,
Suchedniowie
,
Bodzentynie
. Jednak większość ataków, m.in. z powodu słabego uzbrojenia, została odparta, a powstańcy zaczęli organizować obozy, w których szkolono ochotników.
W
Węgrowie
Jan Matliński
i
Władysław Jabłonowski
zebrali 3500 żołnierzy, w
Siemiatyczach
Władysław Cichorski
zgromadził 3000 ludzi, obóz
Apolinarego Kurowskiego
w
Ojcowie
liczył 2500 żołnierzy, w
Wąchocku
Marian Langiewicz
zebrał 1400 żołnierzy, w
Janowie
Roman Rogiński
zgromadził 1000 ludzi. Od kilkuset do tysiąca ludzi liczył oddział
Józefa Konstantego Ramotowskiego
"Wawra" działający w północno-wschodniej Polsce (
Łomża
–
Augustów
).
Józef Oxiński
w
Uniejowie
dysponował 250 żołnierzami, podobne liczebnie oddziały mieli
Władysław Kononowicz
, Władysław Stroynowski, Józef Sawicki,
Kazimierz Mielęcki
, Antoni Zdanowicz.
Po serii starć na początku powstania wojskom powstańczym udało się opanować szosę brzeską i linię
kolei petersburskiej
, przerywając tym samym łączność
Królestwa Polskiego
z
cesarstwem rosyjskim
.
Rząd Tymczasowy (
Oskar Awejde
,
Narcyz Jankowski
,
Jan Maykowski
i
Karol Mikoszewski
) początkowo przewidywał, iż wodzem powstania zostanie operujący w województwie płockim
Zygmunt Padlewski
, jednak niepowodzenia tego ostatniego spowodowały, że dyktatorem powstania mianowano przebywającego w Paryżu
Ludwika Mierosławskiego
(
26 stycznia
).
W tym czasie ukazywały się powstańcze pisma
Strażnica
i Wiadomości z Pola Bitwy. W instrukcjach dla powstańczych oddziałów zalecano, by unikać walk z większymi jednostkami nieprzyjaciela, nakazywano utrudnianie komunikacji oraz odbijanie jeńców i rekrutów. Bobrowski, w celu rozszerzenia zasięgu powstania, ogłosił odezwy Do braci Litwinów i Do braci Rusinów, w których wzywał do powszechnej insurekcji. Na
Wołyniu
operował oddział kawalerii
Edmunda Różyckiego
, skutecznie nękając podjazdami tamtejszy korpus rosyjski. Powstanie uzyskało trwały punkt oparcia na
żytomierszczyznie
.
17 lutego
Mierosławski przekroczył granicę zaboru rosyjskiego, jednak po dwóch przegranych potyczkach jego oddziału pod Krzywosądzem i Nową Wsią wrócił do Paryża. Ponownie wrócił do Polski po dwóch tygodniach, lecz nie utrzymał już stanowiska dyktatora powstania.
Po kilku tygodniach – w marcu – do powstania przyłączyli się "biali", przejmując zresztą w krótkim czasie kierownictwo powstania. Stało się to po śmierci przywódców "czerwonych"
Stefana Bobrowskiego
(w pojedynku) i
Zygmunta Padlewskiego
, rozstrzelanego przez Rosjan. Od kwietnia wojskami powstańczymi kierowali kolejno gen.
Ludwik Mierosławski
oraz dyktatorzy powstania gen.
Marian Langiewicz
i
Romuald Traugutt
.
Ogromna większość polskich urzędników administracji Królestwa Polskiego wykonywała potajemnie rozkazy Rządu Narodowego.
9 czerwca
1863
, w biały dzień, polski personel
Banku Polskiego
na
placu Bankowym
w Warszawie przekazał powstańcom, dowodzonym przez
Aleksandra Waszkowskiego
depozyty Kasy Głównej Królestwa w wysokości 3,6 miliona
złotych
, 500 tysięcy
rubli
i wielu listów zastawnych.
19 września
1863
dokonano nieudanego
zamachu
, na
namiestnika Królestwa Polskiego
gen.
Fiodora Berga
z inspiracji członka
Rządu Narodowego
i naczelnika wojskowego miasta stołecznego Warszawy
Ignacego Chmieleńskiego
[14].
Władze i administracja
Władze powstańcze uznały, że powstało "tajemne" państwo polskie w granicach
Rzeczypospolitej
sprzed
rozbiorów
.
23 marca
1863
Tymczasowy Rząd Narodowy ogłosił opracowany wcześniej Regulamin władz administracyjnych w byłym Królestwie Kongresowym. Akt ten przywracał (z małymi zmianami)
podział administracyjno-terytorialny Królestwa Polskiego z 1816 roku
na 8 województw i 39 powiatów.
Na czele zarządu cywilnego województwa postawiono mianowanych przez Rząd Narodowy naczelników cywilnych. Do ich kompetencji należało: wykonywanie aktów rządowych, ściąganie podatków w województwie, administracja miast, czuwanie nad opinią publiczną, opieka nad rodzinami powstańców, utworzenie i utrzymywanie poczty obywatelskiej, przygotowanie i dostarczanie prowiantu i zaopatrzenia dla walczących oddziałów.
Naczelnicy cywilni województwa mianowali naczelników powiatowych, wykonujących ich rozkazy. Do ich obowiązków należało prowadzenie list osób opodatkowanych podatkiem narodowym, kontrola skarbowa, prowadzenie spisu gmin, w których ogłoszono uwłaszczenie, dystrybucja dostaw wojennych, prowadzenie list osób wrogo nastawionych do powstania, utworzenie i utrzymywanie stałej komunikacji powstańczej w powiecie. W każdym powiecie tworzono Komitet Pomocniczy do spraw skarbu i dostaw dla wojska, na którego czele stał naczelnik powiatowy, z którego inicjatywy powoływano też Komitet Niewiast Polskich, sprawujący opiekę nad rodzinami powstańców.
Powołano naczelników miast, stojących na czele zarządu miejskiego, mianowanych przez naczelników cywilnych województw a pozostających pod rozkazami naczelników powiatów (z wyjątkiem stolicy). W celu sprawowania kontroli nad wszystkimi organami władz w województwach powołano komisarzy rządowych.
22 czerwca
1863
Rząd Narodowy
określił kompetencje komisarzy wojskowych. Do ich kompetencji należało rozstrzyganie sporów pomiędzy organami władz wosjkowych i cywilnych. Sprawy wojskowe pozostawiono wyłącznie naczelnikom wojennym. Dekret z
23 czerwca
głosił, że władza wojskowa względem cywilnej jest wzywająca, a nie rozkazująca. Pośrednikami pomiędzy tymi władzami mieli być organizatorzy wojskowi w województwach, powiatach i okręgach.
2 czerwca
1863
Rząd Narodowy (czerwonych prawników)
powołał w każdym powiecie i w Warszawie trybunały rewolucyjne, do sądzenia spraw politycznych. Wojskowi pozostający w służbie czynnej podlegali jednak tylko sądom wojennym.
Rząd Narodowy (wrześniowy)
dekretem z
14 października
1863
roku zniósł urzędy wojewódzkich komisarzy rządowych, naczelników cywilnych i organizatorów wojskowych, powołując urząd komisarza pełnomocnego o niegraniczonej władzy cywilnej. Naczelnikom powiatowym podporządkowano wojskowych organizatorów powiatowych.
15 grudnia
1863
roku
Rząd Narodowy (Romualda Traugutta)
wydał dekret reorganizujący wojska narodowe. Zlikwidował podział terytorialny wojsk powstańczych na województwa i oddziały oraz naczelników wojskowych województw. Wprowadził podział armii na 4 korpusy, dzielące się na dywizje, pułki, bataliony i kompanie piechoty oraz dywizje, pułki i szwadrony kawalerii[15].
Tło międzynarodowe
Wybuch powstania styczniowego podważył rodzący się sojusz
francusko
-rosyjski.
29 stycznia
1863
Prusy
zmobilizowały nad granicą
Królestwa Kongresowego
4 korpusy wojska (połowę armii pruskiej).
8 lutego
w
Sankt Petersburgu
podpisano rosyjsko-pruską
konwencję Alvenslebena
, zakładającą udzielanie sobie wzajemnej pomocy przez wojska rosyjskie i pruskie (na życzenie drugiej strony) w tłumieniu polskiego powstania.
cesarz Francji
Napoleon III Bonaparte
potraktował to zbliżenie jako zerwanie porozumień rosyjsko-francuskich. Zwrócił się do cesarza
Aleksandra II
z odręcznym pismem, w którym zażądał przywrócenia Królestwu Polskiemu
statusu konstytucyjnego
z
1815
. O oparcie swych starań zwrócił się do ambasadora
brytyjskiego
. Jednocześnie za pośrednictwem
cesarzowej Eugenii
nawiązał negocjacje z ambasadorem
austriackim
Richardem Klemensem, księciem von Metternich-Winneburg
. Zaproponował mu odbudowanie
Polski
pod berłem jednego z
habsburskich
arcyksiążąt
. Austria odzyskałaby wtedy
Śląsk
i
hegemonię
w
Niemczech
,
Włosi
Wenecję
, Francja zagarnęłaby lewy brzeg
Renu
.
Władze carskie zaleciły Francji nie wtrącanie się w kwestię polską, o ile życzy sobie ona zachować przyjaźń z Rosją. Rządy brytyjski i austriacki wyrażały gotowość dyplomatycznego popierania sprawy polskiej bez uciekania się do wojny.
15 lutego
1863
Napoleon III powiadomił przywódcę
Hôtelu Lambert
ks.
Władysława Czartoryskiego
, że powstanie polskie powinno trwać, bowiem sprawa polska staje się europejską. To skłoniło
16 lutego
stronnictwo białych
do poparcia insurekcji.
We Francji powstańcy zyskali sympatię środowisk
katolickich
,
liberalno
-
masońskich
,
socjalistycznych
. Zbierano składki na rzecz powstania, sprawa polska stała się jednym z tematów agitacji przedwyborczej w zmaganiach rządu francuskiego z opozycją. Uliczne wystąpienia antyrosyjskie tłumiła francuska policja.
Londyńscy
demokraci zorganizowali wyprawę morską na pomoc polskim powstańcom. W nocy z
21 marca
na
22 marca
1863
wyruszył z Londynu wynajęty parowiec Ward Jackson, wiozący na pokładzie 185 ochotników różnej narodowości, 2 działa, tysiące karabinów. Organizatorami wyprawy byli
Giuseppe Mazzini
,
Aleksander Hercen
, Nikołaj Piotrowicz Ogariow, w
Danii
wszedł na pokład
Michał Bakunin
. Wywiad rosyjski był o wszystkim od początku poinformowany,
Flota Bałtycka
postawiona została w stan pogotowia. Rząd
szwedzki
pod naciskiem Rosji internował statek w porcie
Malmö
.
W brytyjskiej
Izbie Gmin
, parlamencie włoskim w
Turynie
, nawet w Sejmie pruskim w
Berlinie
w czasie debat przeważały głosy przychylne dla sprawy polskiej, nie łączyło się to jednak z podejmowaniem konkretnych działań tych państw[16].
Wspólny nacisk mocarstw spowodował, że już na początku marca
1863
Otto von Bismarck
i
Aleksander Gorczakow
zrezygnowali ze stosowania zapisów konwencji Alvenslebena.
17 kwietnia
tego roku
Wielka Brytania
,
Francja
i
Austria
wystąpiły równocześnie z notami w sprawie polskiej w Sankt Petersburgu. Dyplomacji francuskiej udało się skłonić państwa-sygnatariuszy
traktatów wiedeńskich
do podobnego wystąpienia. Swoje noty wysłały:
Szwecja
,
Dania
,
Królestwo Niderlandów
,
Hiszpania
i
Portugalia
. Podobnie postąpiły
Włochy
i
Imperium osmańskie
.
Trzy mocarstwa przedstawiły
17
i
18 czerwca
wspólny plan uregulowania kwestii polskiej. Tzw. sześć punktów, zakładało: amnestię, przedstawicielstwo narodowe, polską administrację, sądownictwo i szkolnictwo, swobodę wyznaniową, praworządny system poboru do wojska. Dla przeprowadzenia tych postulatów mocarstwa proponowały zwołanie kongresu sygnatariuszy traktatów wiedeńskich, a na czas jego trwania zamierzały narzucić stronom zawieszenie broni.
Rząd Narodowy (Karola Majewskiego)
zastrzegł, że postulaty te powinny być rozciągnięte także na
ziemie zabrane
, a nadzór nad wykonywaniem tych postanowień powinien być sprawowany przez międzynarodową komisję kontrolną.
Odrzucając to ultimatum Rosja ryzykowała wybuch wojny z koalicją brytyjsko-francusko-austriacką. Mimo to car odrzucił te warunki
7 lipca
1863
. Osamotniona przez swych sprzymierzeńców Francja
7 sierpnia
podjęła decyzję o nie wszczynaniu działań zbrojnych przeciwko Imperium Rosyjskiemu. Jeszcze
5 listopada
1863
Napoleon III postulował zwołanie konferencji międzynarodowej w związku z sytuacją w Polsce. W
1864
po wybuchu
wojny o Szlezwik
Austria ostatecznie powróciła do sojuszu państw zaborczych.
29 lutego
tego roku władze austriackie proklamowały w
Galicji
stan oblężenia.
8 marca
w
Paryżu
zawarto układ polsko-
węgierski
o jednoczesnych powstaniu zbrojnym przeciwko Austrii. Parafowali go: gen. György Klapka i Józef Ordęga. Romuald Traugutt zatwierdził go
7 kwietnia
[17].
Upadek powstania i jego skutki
Powstanie objęło całe Królestwo, znaczną część
Litwy
oraz
Wołyń
i trwało z większą intensywnością ponad rok, a rozproszone oddziały partyzanckie walczyły jeszcze do jesieni.
21 lutego
1864
r. udało się Rosjanom rozbić w
bitwie pod Opatowem
polskie oddziały z
Gór Świętokrzyskich
, dowodzone przez
Ludwika Topora-Zwierzdowskiego
, a także partie operujące na
Podlasiu
. Do kwietnia walczyło zgrupowanie
Józefa Hauke-Bosaka
, a w Lubelskiem działał jeszcze, wycofawszy się z Grodzieńszczyzny, oddział dzielny, którym dowodził
Walery Wróblewski
. W
Poznańskiem
i w
Galicji
sformowały się nowe siły, lecz nie były one w stanie wejść do walki, ze względu na ścisłe obstawienie granic przez wojska pruskie i austriackie. Najdłużej, aż do wiosny 1865 r., walczył ostatni oddział powstańczy księdza generała
Stanisława Brzóski
na
Podlasiu
. Podczas powstania brał udział w bitwach pod
Siemiatyczami
, Woskrzennicami,
Gręzówką
,
Włodawą
,
Sławatyczami
i
Fajsławicami
. Ksiądz Brzóska po ujęciu został powieszony w
Sokołowie Podlaskim
.
Po początkowych sukcesach organizacyjnych, także wojskowych, powstańcy zaczęli jednak ulegać przeważającym siłom rosyjskim. Traugutt starał się wciągnąć do walk ludność chłopską, głosząc hasło działania "z ludem i przez lud". Faktycznie udział chłopów w oddziałach partyzanckich znacznie wtedy wzrósł. Lecz opuścili je oni, po ogłoszeniu
2 marca
1864
r. dekretu carskiego o
uwłaszczeniu
i przyznaniu chłopom na własność użytkowaną przez nich ziemię.
Powstanie ze względu na znaczną dysproporcję sił stron walczących przybrało formę
wojny partyzanckiej
. Stoczono 1229 rozproszonych potyczek i mniejszych bitew, w tym 956 w Kongresówce, 236 na Litwie, pozostałe na Białorusi i Ukrainie. Oddziały polskie unikały walnej bitwy, która mogła się zakończyć totalną porażką powstania. W wojskach powstańczych służyło łącznie ok. 200 000 ludzi, jednak jednocześnie w walkach brało udział ok. 30 tysięcy żołnierzy. Zginęło ok. 30 tys. uczestników. Nie nadeszła żadna pomoc z zagranicy, na jaką liczono, zwłaszcza z
Francji
. Mocarstwa zachodnie poprzestały na wydaniu bardzo ogólnych deklaracji dyplomatycznych, uważając polską insurekcję za wewnętrzną sprawę Imperium Rosyjskiego. Jedynie
papież Pius IX
w swojej mowie tronowej z
24 kwietnia
1864
ostro wystąpił w obronie
Polaków
: sumienie mnie nagli, abym podniósł głos przeciwko potężnemu mocarzowi, którego kraje rozciągają się aż do bieguna... Monarcha ten prześladuje z dzikim okrucieństwem naród polski i podjął dzieło bezbożne wytępienia religii katolickiej w Polsce[18].
Działalność
rosyjskich komisji śledczych
doprowadziła wkrótce do rozbicia organizacji powstańczej.
5 sierpnia
1864
na stokach
Cytadeli Warszawskiej
zostali powieszeni członkowie władz Rządu Narodowego:
Romuald Traugutt
,
Roman Żuliński
,
Józef Toczyski
,
Rafał Krajewski
i
Jan Jeziorański
[19].
Rosjanie
rozpoczęli represje natychmiast po stłumieniu powstania – wiele tysięcy ludzi przypłaciło życiem udział w powstaniu – zginęli podczas potyczek lub zostali zamordowani przez wojska rosyjskie (np. w dniu 23 grudnia 1863 r. – stracenie Z. Chmieleńskiego w Radomiu). Kilkadziesiąt tysięcy uczestników walk
zesłano
na
Syberię
. Władze rosyjskie przystąpiły też do wzmożonej
rusyfikacji
społeczeństwa polskiego, mającej na celu upodobnienie Kongresówki do innych prowincji Imperium Rosyjskiego. Już w
1867
zniesiono resztę autonomii Królestwa Polskiego, nazywanego odtąd
Krajem Przywiślańskim
.
Szczególnie krwawo Rosjanie rozprawili się z powstaniem na
Litwie
, którą terroryzowały egzekucje generał-gubernatora
Michaiła Murawjowa "Wieszatiela"
. Rozstrzelali bądź powiesili 700 osób, ok. 40 000 wysłano etapami na katorgę na Sybir. Skonfiskowano 1660 majątków szlacheckich, oddając je na licytację lub obdarowując nimi oficerów rosyjskich. W ramach represji miastom, które czynnie popierały powstanie odebrano
prawa miejskie
, powodując ich upadek, skasowano również wszystkie klasztory w Królestwie, które były głównymi ośrodkami polskiego oporu.
Epilogiem tego zrywu narodowego był wybuch
powstania zabajkalskiego
w czerwcu
1866
, zorganizowanego przez polskich zesłańców.
Weterani powstania w II Rzeczypospolitej
21 stycznia
1919
roku Józef Piłsudski wydał rozkaz specjalny, na mocy którego weterani powstania styczniowego uzyskali uprawnienia żołnierzy Wojska Polskiego[20]. Mieli prawo do stałej pensji państwowej, noszenia specjalnych fioletowych mundurów i cieszyli się szczególnym szacunkiem społecznym[21]. Rozpoznawano ich wtedy na ulicy po czapkach rogatywkach ozdabianych srebrnym orłem lub biało-czerwoną kokardą, która podczas walk stała się ich najbardziej typowym atrybutem. Specjalna komisja przyznała w grudniu
1919
prawa weteranów 3644 osobom. Na warszawskiej
Pradze
uruchomiono dla nich specjalne, wzorowo prowadzone, schronisko św. Teresy. Sześćdziesiąt lat po wybuchu powstania żyło jeszcze 1970 weteranów, w 1924–1791, a w 1928–1350. Przed 70. rocznicą wybuchu powstania wszystkim żyjącym jeszcze wówczas 365 weteranom przyznany został ustanowiony w
1930
Krzyż Niepodległości
;
22 stycznia
1933
podczas uroczystych obchodów 70. rocznicy żyło ich jeszcze 258, a w
1938
już tylko 52; w obchodzonych wówczas uroczystościach 75. rocznicy powstania wzięło bezpośredni udział szesnastu z nich, a głos w ich imieniu zabrał
Mamert Vandalli
[22]. On też był najdłużej żyjącym weteranem, zmarł w Warszawie podczas okupacji niemieckiej w marcu
1942
. Innym znanym weteranem powstania był
radomszczanin
Telesfor Mickiewicz
, który zmarł w 1935 r.
Dyktatorzy powstania
Bitwy i potyczki powstania styczniowego w Królestwie Kongresowym 1863-1864
Bitwy i potyczki powstania styczniowego na Litwie i Rusi 1863-1864
Ważniejsze bitwy
Mniejsze bitwy i potyczki
Galeria
Odezwa Komitetu Centralnego Narodowego | Pieczęcie Komitetu Centralnego Narodowego i Rządu Narodowego | | |
| | | |
| | Asygnata pożyczki narodowej | Kwatera powstańców styczniowych na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach. |
| Mundur weterana powstania styczniowego z okresu międzywojennego | | Krzyż pamiątkowy 70-lecia Powstania Styczniowego |
Przypisy
- ↑ W nocy z
10
na
11 kwietnia
1864
aresztowano
Romualda Traugutta
, ostatniego dyktatora powstania styczniowego.
- ↑ Rosjanie nigdy nie podali strat, po 1918 r. dwóch historyków:
Artur Śliwiński
,
Szymon Askenazy
niezależnie próbowali oszacować straty w Powstaniu otrzymując ok. 10 tys.
- ↑ Ostatni oddział powstańczy księdza generała
Stanisława Brzóski
utrzymał się na
Podlasiu
do wiosny
1865
.
- ↑ Trzeciakowski L., Ziemie polskie pod panowaniem państw zaborczych (1815–1918). Powstanie styczniowe, [w:] Dzieje Polski, red.
Topolski J.
, Warszawa 1975, s. 498.
- ↑
Stefan Kieniewicz
, Historia Polski 1795-1918, Warszawa 1987, s. 244
- ↑ Dokładna liczba ofiar jest nieznana i była utrzymana przez władze rosyjskie w tajemnicy aby nie wywoływać paniki. Niekiedy podaje się liczbę 200 ofiar śmiertelnych i kilku tysięcy rannych
- ↑
Stefan Kieniewicz
, Warszawa w powstaniu styczniowym, Warszawa 1983, s. 93-95.
Большой Русский Биографический Словарь
- ↑
Paweł Jasienica
, Dwie drogi, Warszawa 1960, s. 151, 195-203.,
- ↑ Paweł Jasienica, op. cit, s. 208-209;
Stefan Kieniewicz
,
Andrzej Zahorski
,
Władysław Zajewski
, Trzy powstania narodowe, Warszawa 1992, s. 352.
- ↑ do pierwszej akcji bojowej wiązanej z powstaniem doszło na dzień przed jego oficjalnym ogłoszeniem –
21 stycznia
zbierający się w lasach pod
Kraśnikiem
poborowi opanowali pocztę wiezioną z
Janowa
do
Lublina
; Mała Encyklopedia Wojskowa, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1967, Wydanie I, Tom 2
- ↑
Franciszka Ramotowska
, Tajemne państwo polskie, t. I Warszawa 1999, s. 30.
- ↑
Franciszka Ramotowska
, Tajemne państwo polskie, t. I Warszawa 1999, s. 63.
- ↑
Stefan Kieniewicz
,
Andrzej Zahorski
,
Władysław Zajewski
, Trzy powstania narodowe: kościuszkowskie, listopadowe i styczniowe, Warszawa 1992, s. 354; Archiwum Główne Akt Dawnych, przewodnik po zasobie t. II, Epoka porozbiorowa, Warszawa 1998, s. 446
- ↑
Stefan Kieniewicz
, Warszawa w powstaniu styczniowym, Warszawa 1983, s. 183-184.
- ↑
Franciszka Ramotowska
, Władze administracji narodowej Powstania Styczniowego 1859-1864, w: Archiwum Główne Akt Dawnychw Warszawie, przewodnik po zasobie, epoka porozbiorowa t. II
Warszawa
1998
, s. 371-417.
Franciszka Ramotowska
, Tajemne państwo polskie w powstaniu styczniowym 1863-1864, struktura organizacyjna, Warszawa 1999, t. II, passim.
- ↑
Stefan Kieniewicz
,
Andrzej Zahorski
,
Władysław Zajewski
, Trzy powstania narodowe, Warszawa 1992, s. 357-361.
- ↑ Trzy powstania narodowe, s. 378-404.
- ↑ Patrie z
2 maja
1864
- ↑
Stefan Kieniewicz
, Warszawa w powstaniu styczniowym, Warszawa 1983, s. 197-201
- ↑ Kronika powstań polskich 1794—1944. Warszawa: Wydawnictwo Kronika, s. 349. .
- ↑
wykład prof. Bartoszewskiego w auli PW 23.10.2007
- ↑
Antoni Lenkiewicz, wstęp do II wydania książki o weteranach Powstania Styczniowego 1863 r. "Idź i czyń!"
- ↑ Nieformalnie dyktator,
Ireneusz Ihnatowicz
,
Andrzej Biernat
, Vademecum do badań nad historią XIX i XX wieku, Warszawa 2003, s. 485
Zobacz też
Bibliografia
-
Ryszard Bender
Żydzi a powstanie styczniowe. Materiały i dokumenty, Warszawa 1963, s. 237 w: "
Kwartalnik Historyczny
" 1964 nr l, s.184-187.
-
Nikołaj Wasiljewicz Berg
Zapiski o powstaniu polskiem 1863 i 1864 roku i poprzedzającej powstanie epoce demonstracyi od 1856 r.
-
Stefan Kieniewicz
Warszawa w powstaniu styczniowym, Warszawa 1983; (wydanie ocenzurowane przez cenzurę stanu wojennego)
- Stefan Kieniewicz Powstanie styczniowe, Warszawa 1972;
- Stefan Kieniewicz,
Andrzej Zahorski
,
Władysław Zajewski
, Trzy powstania narodowe: kościuszkowskie, listopadowe i styczniowe, Warszawa 1994;
- Stefan Kieniewicz, Les insurrections polonaises du XIXe siècle et le problème de l'aide de la France. Warszawa, P.W.N, 1971. Conférence au Centre Scientifique de Paris de l'Académie Polonaise des Sciences le 24 avril 1970.
- Stefan Kieniewicz, Les chances de l'insurrection polonaise de 1863. Warszawa, P. W. N., 1973.Conférence au Centre Scientifique de Paris de l'Académie Polonaise des Sciences le 7 décembre 1973.
- Antoni Lewak, Polska działalność dyplomatyczna w 1863-1864 r. Zbiór dokumentów, Warszawa 1937;
-
Bertold Merwin Żydzi w powstaniu 1863 r., 1910
- Powstanie styczniowe 1863-1865. Wrzenie, Bój. Europa. Wizje, pod red.
Sławomira Kalembki
, Warszawa 1990.
-
Franciszka Ramotowska
Rząd Narodowy Polski w latach 1863-1864, Warszawa Łódź 1978;
- Franciszka Ramotowska, Tajemne państwo polskie w powstaniu styczniowym 1863-1864. Struktura organizacyjna, cz. 1-2, Warszawa 1999-2000
- Spiskowcy i partyzanci 1863 roku, pod red Stefana Kieniewicza, Warszawa 1967
- Maksymilian Stanulewicz Sądy i prawo w Powstaniu Styczniowym
-
Tomasz Szarota
Dyktatura Langiewicza a przystąpienie białych do powstania, "
Przegląd Historyczny
", t. 54, 1963, z. 4, s. 270-296
- Stanisław Zieliński
Bitwy i potyczki 1863-1864; na podstawie materyałów drukowanych Rapperswil 1913.
- Konstanty Wojciechowski, Przewrót w umysłowości i literaturze polskiej po roku 1863. Lwów – Warszawa, Książnica Atlas,1928. Indeks (293 s.).
Linki zewnętrzne