Stanisław Urbańczyk (ur. 27 lipca 1909 w Kwaczale koło Krakowa , zm. 23 października 2001 ) – językoznawca polski, profesor Uniwersytetu Toruńskiego , Poznańskiego i Jagiellońskiego , członek Polskiej Akademii Umiejętności .

W latach 1929 - 1934 studiował polonistykę i slawistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim. W roku akademickim 1937 / 1938 podjął pracę jako asystent w Katedrze Języka Polskiego na tej uczelni, prowadził zajęcia z gramatyki opisowej i fonetyki polskiej; wśród studentów uczestniczących w jego zajęciach był Karol Wojtyła . W 1939 Stanisław Urbańczyk obronił doktorat; w listopadzie t.r. wraz z gronem uczonych krakowskich został aresztowany w ramach Sonderaktion Krakau i był więziony w obozach koncentracyjnych Sachsenhausen i Dachau . W 1945 powrócił do pracy na Uniwersytecie Jagiellońskim, w tym samym roku obronił rozprawę habilitacyjną.

W latach 1946 - 1948 był profesorem nadzwyczajnym Uniwersytetu Toruńskiego, 1947 - 1956 Uniwersytetu Poznańskiego (od 1955 pod nazwą Uniwersytet im. Adama Mickiewicza). W Poznaniu pełnił funkcję dziekana Wydziału Humanistycznego i Filologicznego ( 1950 - 1954 ). W 1956 został profesorem zwyczajnym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Od 1953 był równocześnie pracownikiem Polskiej Akademii Nauk ; pełnił m.in. funkcję wicedyrektora Instytutu Badań Literackich PAN , w 1973 przyczynił się do utworzenia w Krakowie Instytutu Języka Polskiego PAN i został jego pierwszym dyrektorem (do 1979 ). W 1979 przeszedł na emeryturę.

W 1989 został członkiem reaktywowanej Polskiej Akademii Umiejętności, objął zarazem kierownictwo Wydziału Filologicznego akademii. Brał udział w pracach komitetów PAN - Komitetu Językoznawstwa (1985-1986 przewodniczący, następnie honorowy przewodniczący) i Komitetu Słowianoznawstwa, był również członkiem i przewodniczącym Komisji Językoznawstwa i Słowianoznawstwa Oddziału PAN w Krakowie. W latach 1976 - 1991 przewodniczył Międzynarodowej Komisji Struktury Gramatycznej Języków Słowiańskich (w 1991 otrzymał tytuł honorowego przewodniczącego). Krótko po wojnie uczestniczył w pracach Głównej Komisji Ustalenia Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych. Był ponadto członkiem wielu towarzystw i instytucji naukowych, m.in. Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego (któremu od 1983 przewodniczył), Towarzystwa Naukowego w Toruniu , Poznańskiego Towarzystwa Naukowego, Instytutu Zachodniego w Poznaniu, Instytutu Śląskiego w Opolu .

Doktoraty honoris causa nadały Stanisławowi Urbańczykowi uniwersytety w Salzburgu (1972), Ołomuńcu (1991), Poznaniu, Erlangen . Był odznaczony m.in. Krzyżem Kawalerskim i Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski i Orderu Sztandaru Pracy II klasy, otrzymał również złoty medal im. Josefa Dobrovskiego Czechosłowackiej Akademii Nauk. Stanisław Urbańczyk był żonaty, miał troje dzieci (synów Stanisława Jakuba, ur. 1938 i Kazimierza, ur. 1944 oraz córkę Annę, ur. 1947). Zmarł w wieku 92 lat, jeszcze niespełna miesiąc przed śmiercią biorąc udział w inauguracji roku akademickiego na Uniwersytecie Jagiellońskim. Został pochowany na cmentarzu Rakowickim .

Zainteresowania naukowe Urbańczyka obejmowały historię języka, dialektologię, leksykografię, mitologię. W latach 1953-1978 kierował pracami redakcyjnymi nad Słownikiem staropolskim, pod jego kierownictwem ukazało się dziesięć pierwszych tomów. Był redaktorem naczelnym czasopism "Polonica" i "Język Polski" (organu Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego, 1983- 1997 ). Współpracował z Polskim Słownikiem Biograficznym . Przygotował do wydania oraz opatrzył wstępem i komentarzami Biblię królowej Zofii (1961-1971). Był również współautorem i redaktorem Encyklopedii języka polskiego (1991). Ogłosił ponadto m.in.:

• Biblia królowej Zofii a staroczeskie przekłady Pisma św. (1946)
• Religia pogańska Słowian (1947)
• Zarys dialektologii polskiej (1962)
• Dawni Słowianie - wiara i kult (1991)

Wybór artykułów Stanisława Urbańczyka ukazał się w zbiorach Szkice z dziejów języka polskiego i Prace z dziejów języka polskiego. Był również autorem wspomnień - Uniwersytet za kolczastym drutem (Sachsenhausen - Dachau) (1946) i Z miłości do wiedzy (1999).

Źródła

• Kto jest kim w Polsce. Informator biograficzny, Edycja 3, Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1993