Krzyż harcerski
Awers Awers
Ustanowiono	1 - 2 listopada 1918
Wielkość	26 mm x 26 mm

To jest artykuł z cyklu Mundur harcerski

Portal Harcerstwo    Portal:Harcerstwo

Krzyż harcerski – odznaka harcerska stosowana w większości organizacji harcerskich w Polsce (wyjątek stanowi SHK Zawisza , które używa, jak całe FSE , krzyża FSE, przypinanego do beretu nad lewą skronią).

Krzyż jest nadawany członkom organizacji harcerskiej podczas przyrzeczenia harcerskiego . Zuchy zamiast krzyża harcerskiego noszą znaczek zucha . Harcerze przed przyrzeczeniem na miejscu krzyża noszą lilijkę .

Historia odznaki

Jeden z projektów krzyża wg projektu ks. Lutoslawskiego

W pierwszym numerze czasopisma „Skaut” z 15 października 1911 roku Andrzej Małkowski ogłosił konkurs „na polską odznakę skautową”. W odpowiedzi na ten konkurs nadesłano aż 84 prace. Wśród nich znalazł się projekt, który opracował Kazimierz Lutosławski . Opis tego projektu, który zajął 3 miejsce w konkursie, znalazł się wraz z wynikami konkursu w 8 numerze pisma "Skaut" z 1912 r.:

na tarczy okrągłej dwie szable, poniżej polski krzyż wojskowy Virtuti Militari z napisem "Bóg i Ojczyzna" – nad nim orzeł w locie – przy górnej krawędzi napis Czuwaj !.

Żadna z prac nie wydała się na tyle interesująca, by od razu wprowadzić ją do użytku, toteż w końcu 1912 roku Naczelna Komenda Skautowa wyznaczyła do dalszych prac nad projektem ks. Kazimierza Lutosławskiego z zespołem. Po wprowadzeniu do projektu szeregu zmian powstała odznaka: krzyż harcerski wzorowany na Orderze Virtuti Militari . Pierwsze krzyże harcerskie wręczono prawdopodobnie już we wrześniu 1913 roku na zakończenie kursu instruktorskiego zorganizowanego przez Naczelną Komendę Skautową w Dynasach.

Symbolikę jednego z projektów opisał Lutosławski własnymi słowami:

"... Wianek z dębu i wawrzynu oznacza cele do zdobycia: siłę i umiejętność, sprawność i wiedzę. Oplata on główny symbol skautowy: krzyż z hasłem " Czuwaj ". Kształt tego krzyża jest dawny: takiego użyto do naszego orderu waleczności: Virtuti Militari ; uprzytamnia on w szczególności obowiązek dzielności. Ma on pośrodku kółko – symbol doskonałości, a w nim gwiazdę promienną, jakby światło przewodnie: "ad astra!" A sam krzyż znaczy: per aspera, bo wskazuje ciężką, cierniami walki z własnymi słabościami usłaną drogę, a przy tym oznacza też gotowość do walki i do wszelkich poświęceń – aż do męczeństwa za wiarę, aż do śmierci za Ojczyznę: Bóg i Ojczyzna są treścią wewnętrzną tego znaku. Hasło "Czuwaj" na nim – to pobudka, ostrzeżenie: oznacza gotowość ducha do pracy nieustannej..."

ks. Jan Zawada (Kazimierz Lutosławski)

4 grudnia 1916 r. Komenda Naczelna ZHP (pismem nr L. 11.) wydała pierwszy formalny rozkaz (Instrukcja organizacyjna L. 2.) ustalający odznaki ZHP: lilijkę ze zmianą liter P.O.S. na Z.H.P. i krzyż harcerski będący odznaką stopnia wykształcenia harcerskiego (III, II i I stopień).

Ostatecznie kształt krzyża harcerskiego został zatwierdzony podczas konferencji zjednoczeniowej ZHP w dniach 1 - 2 listopada 1918 roku, która zatwierdziła go jako odznakę polskiego harcerstwa .

Wygląd odznaki

Krzyż harcerski ma kształt krzyża równoramiennego, wzorowanego na odznaczeniu Virtuti Militari . Krzyż otaczają dwa wieńce: dębowy i laurowy . Pośrodku w kręgu znajduje się lilijka z odchodzącymi na boki promieniami . Na poziomych ramionach krzyża napis "Czuwaj". Krzyż wykonany jest ze srebrnego , oksydowanego metalu .

Nabijanymi na nim srebrnymi i złotymi elementami (lilijką, kręgiem i wieńcem) oznacza się kolejne stopnie harcerskie .

Od tego modelowego rysunku krzyża odchodzono kilkakrotnie – na wielu, szczególnie przedwojennych krzyżach. Po obu stronach znajduje się wieniec dębowy lub, zamiast laurowego, półwieniec z trójdzielnych liści głogu. Także na niektórych krzyżach powojennych próżno szukać wieńca laurowego, gdyż powtarzano wzór przedwojenny (patrz zdjęcie). Poszczególne wzory różnią się między sobą ze względu na wykonawstwo matryc grawerskich zlecanych przez Naczelnictwo . Również po wybuchu II wojny światowej wykonywano krzyże w Palestynie , Afryce , Indiach i Argentynie . Także w obozach jenieckich i koncentracyjnych .

Po II wojnie światowej w obozach przejściowych na terenie Niemiec również wykonywano różniące się wzory krzyży. Jeden z tych wzorów przejęło ZHP poza granicami kraju z siedzibą w Londynie . Osobnym zagadnieniem są tzw. "wzory lokalne" w Poznaniu i Krakowie (bite w srebrze), po 1945 , wykonywane za zezwoleniem Naczelnictwa. Również po 1945 i kolejno po 1956 spotykane są bicia krzyży z matryc niezatwierdzonych przez władze ZHP – w Warszawie , Rzeszowie (mniejszy), Łodzi , Krakowie i Poznaniu, mimo monopolu Mennicy Państwowej na bicie krzyża.

Taki stan rzeczy ma miejsce również współcześnie, co owocuje wzorami niezgodnymi z pierwowzorem, nierzadko w sposób rażący.

Krzyż harcerski od dawna jest symbolem patriotycznym, którego ranga i rola daleko wykracza poza ruch harcerski. Jest też obiektem kolekcjonerskim, gromadzonym w swych odmianach przez licznych zbieraczy i muzea.

Symbolika odznaki

Wzorowany na orderze Virtuti Militari , który przyznawany jest za szczególne męstwo i oddanie w służbie ojczyźnie . Dewizą krzyża harcerskiego jest łacińska maksyma (przez ciernie do gwiazd).

Symbolika krzyża harcerskiego

• Krąg – symbol doskonałości do jakiej dąży harcerska rodzina. Niektórzy twierdzą, że jest to też symbol harcerskiego kręgu, w którym wszyscy są równi i panują braterskie relacje. Inni dodają, że to oznaka ogromnej woli tworzenia kręgu, z którego promieniować będzie prawość myśli, słów i czynów.
• Lilijka – symbol czystości (zobacz też: lilia ), nawiązujący też do wskazującej drogę igły kompasu
• Promienie – biegnące od lilijki oznaczają dążenie harcerstwa do promieniowania na cały świat wartościami, radością, dobrem. Oznaczają one także wszechstronność rozwoju harcerskiego.
• Węzeł – na wieńcu, jak węzeł na chuście ma przypominać o obowiązku wypełnienia przynajmniej jednego dobrego uczynku dziennie. Są takie środowiska, w których wolno rozwiązać chustę (a więc rozebrać się i pójść na spoczynek) dopiero po spełnieniu dobrego uczynku. Symbolizuje on również węzeł przyjaźni harcerzy.
• Wieniec z liści dębowych – liście dębowe od dawien dawna symbolizują męstwo i dzielność. Wieniec z liści dębowych mieli prawo nosić tylko ludzie władający ogromną siłą – ducha, mięśni, czy magii. Cechy te – męstwo i dzielność, powinny być również udziałem każdego harcerza.
• Wieniec z liści lauru – liście laurowe (wawrzynowe) są symbolem zwycięstwa. Wieniec z liści laurowych nosili autorzy największych wiktorii, rzymscy cesarze . Dla harcerza liście laurowe oznaczają zwycięstwo nad własnymi słabościami.
• Ziarenka piasku – ramiona krzyża harcerskiego wypełnione są ziarenkami piasku, które symbolizują liczną rodzinę harcerską; (Ile ziarenek piasku na plaży, ile gwiazd na niebie, tylu harcerzy na świecie). Inna interpretacja mówi, że są to nierówności symbolizujące kamienie na drodze życia, perły dobrych uczynków, trudy i znoje, radości i smutki jakie harcerz spotyka na swojej drodze życia.
• Puste miejsce – pomiędzy ziarenkami piasku, pozostawione jest miejsce, które symbolizuje że jest jeszcze miejsce dla nowych harcerzy
• Ramię lilijki wskazujące północ – igła w kompasie harcerza.
• Hasło "Czuwaj" – tradycyjne pozdrowienie harcerskie, które przypomina harcerzowi, że powinien być zawsze gotowy do służby Bogu i Polsce oraz czujny
• Ramiona-cztery strony świata
• dwie gwiazdki na lilijce – czujne oczy skauta

Numeracja

Numerowanie krzyży harcerskich odbywało się od 1916 roku, od powstania ZHP zawsze na poziomie Naczelnictwa ZHP (Seria i numer), do II wojny światowej i na obczyźnie. Po wojnie nadal tak postępowano, do 1949 roku.

Po reaktywowaniu ZHP w 1956 roku również Mennica Państwowa przestrzegała tej zasady do lat 1965 / 66 . (Formalnie, zapis o numerowaniu krzyża na odwrocie zniknął z Regulaminu Mundurowego w 1976 ).

Po zaniechaniu numerowania przez Mennicę, wiele środowisk harcerskich, hufców , a nawet drużyn i szczepów na własną rękę numerowało i nadal numeruje krzyże. Ścisłe, prawie kompletne rejestry serii i numeracji, rozkazy i dokumentację krzyża zebrał w obszernej monografii "Krzyż harcerski" Tomasz Sikorski.

W ZHR i SH krzyże numerowane są do dzisiaj. W ZHP niektóre środowiska nadal kontynuują numeracje krzyży harcerskich np. w Chorągwi Krakowskiej.

Ochrona prawna

W 2000 ZHP złożył w Urzędzie Patentowym wniosek o ochronę prawną wzoru. 1 marca 2004 urząd przyznał prawo ochronne nr 152214 na "słowno-graficzny znak towarowy CZUWAJ", czyli krzyż harcerski. Prawem tym zarządzała Główna Kwatera Związku Harcerstwa Polskiego .

8 czerwca 2010 Kolegium Orzekające Urzędu Patentowego RP w Warszawie unieważniło rejestrację znaku towarowego "Czuwaj", w tym symbolu Krzyża Harcerskiego. Decyzja ta została ogłoszona podczas posiedzenia Kolegium.

Spór patentowy

Pomiędzy ZHP i ZHR trwa spór prawny o prawa do używania znaku krzyża^[1]:

Przypisy

Bibliografia

• Tomasz Sikorski "Krzyż harcerski 1913-1989", Wydawnictwo: Harcerska Oficyna Wydawnicza , Kraków 1991

Linki zewnętrzne

• Marian Miszczuk: "Początki krzyża harcerskiego"
• Marian Miszczuk: ""Krzyż harcerski w czasie najtrudniejszej próby""
• Marian Miszczuk: "Krzyż oznaczony NK = Naczelny Komitet – Anglia 1943"
• Marian Miszczuk: "Z krzyżem harcerskim po 1956 r."
• Kolekcja krzyży harcerskich – prezentacja kilkudziesięciu różnych modeli krzyża