Progymnasmata ( gr. progymnasmata - ćwiczenia przygotowawcze) - usystematyzowane zbiory ćwiczeń, służące jako podręczniki do nauki retoryki ; wprowadzały w określonym ze względów dydaktycznych, najczęściej 14-punktowym porządku w poszczególne rodzaje wymowy.

Autorami słynnych progymnasmata byli m.in. Hermogenes z Tarsu (ok. 160 - 230), pozostający pod wpływem klasycznej retoryki greckiej, oraz jego komentator i kontynuator - bizantyński retor Aftoniusz (IV/V w.). Greckie Progymnasmata Hermogenesa przyswoił łacinie ok. 500 r. znany gramatyk średniowieczny Pryscjan. Zbiory progymnasmata komentowane i dostosowywane do potrzeb i okoliczności, cieszyły się popularnością w szkolnictwie europejskim aż po w. XVIII.