Karta z Psałterza floriańskiego ( XIV wiek )

Karta z katolickiej Biblii Królowej Zofii ( 1455 )

Strona dedykacyjna protestanckiej Biblii Brzeskiej ( 1563 )

Strona tytułowa katolickiej Biblii Jakuba Wujka ( 1599 )

Strona tytułowa protestanckiej Biblii Gdańskiej ( 1632 )

Jedna ze stron współczesnego wydania protestanckiej Biblii Gdańskiej ( 1959 )

Przekłady biblijne Czesława Miłosza ( 1977 - 1989 )

Polskie przekłady Biblii, podobnie jak w innych krajach z kręgu chrześcijaństwa , były jedną z najważniejszych dziedzin piśmiennictwa.

Historia

Biblia polska w średniowieczu

Polskie przekłady całej Biblii pojawiły się stosunkowo późno i do naszych czasów nie dochował się żaden z rękopisów tłumaczenia całości Biblii czy Nowego Testamentu . Ślady istnienia polskich przekładów znajduje się jednak już w XIII wieku - należy do nich m.in. przekaz o Psałterzu z 1280 roku, przetłumaczonym dla królowej Kingi , który jednak nie zachował się do naszych czasów. Tekst tego Psałterza przez dwa i pół wieku krążył w licznych odpisach, będąc stale dostosowywany do użytku praktycznego i poprawiany. Znanych jest kilka jego odpisów: Psałterz królowej Jadwigi zwany też Psałterzem floriańskim (z ok. 1395 - 1405 ); Psałterz puławski z 2 połowy XV wieku oraz Psałterz krakowski, zwany także Psałterzem Wietora z 1470 r., wydrukowany później dwukrotnie w Krakowie u Wietora w r. 1532 i 1535 . Fragmenty przetłumaczonych na język polski bądź sparafrazowanych psalmów odnajdujemy także w: Karcie Świdzińskiego; Modlitwach Wacława czy Wigiliach za umarłe ludzie.

Zachowało się wiele fragmentów sugerujących, że przynajmniej Ewangelie musiały być tłumaczone na język polski , przynajmniej w XV w., co odkrył prof. Brückner . Tezę taką potwierdza tzw. Ewangeliarz ze zbiorów Biblioteki Ordynacji Zamoyskich w Warszawie; Ewangeliarz Jana Sandeckiego (zwanego także Maleckim ) wydany drukiem prawdopodobnie w latach 1526 - 1527 ; Rozmyślania przemyskie z przełomu XV i XVI w, których rękopis zawiera niemal całą Ewangelię św. Mateusza , zestawioną z innymi Ewangeliami , przynosząc obszerną część przekładu Nowego Testamentu pochodzącego z okresu średniowiecza . Na wczesne tłumaczenie fragmentów Nowego Testamentu wskazują również m.in.: cytaty w Kazaniach świętokrzyskich i Kazaniach gnieźnieńskich oraz modlitwy (np. Ojcze nasz ) w Modlitwach Wacława. Jan Janów wysunął tezę o istnieniu przynajmniej dwóch średniowiecznych tłumaczeń Ewangelii , z których żaden nie przetrwał do czasów obecnych. Jednak obecnie znamy tylko: urywek Ewangelii św. Łukasza (1,45-51) oraz fragment Ewangelii św. Mateusza (rozdz. 25) z ok. 1450 r. Dodać tutaj należy, że na ślady istnienia średniowiecznego przekładu Nowego Testamentu wskazuje również tzw. Nowy Testament Scharffenberga wydany dwukrotnie w Krakowskiej Oficynie Scharffenberga w 1556 i 1558 r., w którego tekście widać wpływy jeszcze średniowiecznego anonimowego tłumacza .

Stanisław Sarnicki h. Ślepowron ( 1532 - 1595 ) powiada, że w Polsce , w dawnych czasach Biblia znajdowała się tylko w trzech miejscach: u króla , u arcybiskupa i w domu Ostrorogów. Jedyny znany obecnie rękopis prawdopodobnie całej Biblii pochodzący z II poł. XV w. nosi nazwę Biblii Królowej Zofii lub Biblii Szaroszpatackiej . Znane są ponadto inne fragmenty tłumaczeń Biblii na język polski , do których zaliczyć należy: fragment Księgi Rodzaju , Przekład Księgi Wyjścia i Księgi Kapłańskiej oraz tzw. Harmonię ewangeliczną.

Przekłady pełne

Pierwsze w historii przekłady całości Biblii ( Starego i Nowego Testamentu ) na język polski pojawiają się w okresie Reformacji . Były to bezpośrednie przekłady z języków oryginalnych: hebrajskiego , aramejskiego i greckiego . Są to: kalwińska Biblia Brzeska (zwana też "Radziwiłłowską") z 1563 roku (jako pierwszy w historii przekład całości Biblii z języków oryginalnych), ariańska Biblia Nieświeska 1570 - 1572 oraz luterańska i kalwińska Biblia Gdańska ( 1632 ). Pierwsze pełne tłumaczenie z kręgów katolickich (oparte nie na oryginale, ale na łacińskim XV-wiecznym tłumaczeniu) to Biblia Leopolity zwana też Szarffenbergowską ( 1561 ).

Do niedawna w użyciu były najpopularniejsze przez wiele wieków katolicka Biblia ks. Wujka (całość wydana w 1599 r., Nowy Testament 1593 , psalmy 1596 ) i protestancka Biblia Gdańska .

Na przełomie XIX i XX wieku powstał nowy przekład Tory i większości pozostałych ksiąg Starego Testamentu, wydany na podstawie języków oryginalnych przez Izaaka Cylkowa . Przed Cylkowem w 1891 r. w Wiedniu nakładem A. Reicharda ukazało się tłumaczenie Biblii Hebrajskiej pt. Pismo Święte wszystko Starego Przymierza żydowskie i polskie.

Przekłady współczesne

Chociaż od tego czasu powstawało wiele tłumaczeń, dopiero w drugiej połowie XX wieku , powstał przekład o dużym znaczeniu – Biblia Tysiąclecia . Tłumaczenie prowadzono pod kierunkiem benedyktynów z Tyńca ; wydano je w roku 1965 , od tego czasu miało pięć wydań.

W 1975 r. swoje tłumaczenie ukończyli polscy protestanci; to przygotowywane przez wiele lat dzieło zwane jest Biblią Warszawską , która do dziś stanowi najpopularniejszy przekład w kręgach ewangelickich i ewangelicznych .

W tłumaczeniu Biblii swoich sił próbowali też literaci, m.in. Artur Sandauer (przekład Księgi Rodzaju ), Czesław Miłosz (m.in. Psalmy, Pieśń nad pieśniami , Księga Hioba ) oraz Roman Brandstaetter (m.in. Księga Joba, Psalmy).

Obecnie trwają prace nad pierwszym w języku polskim, ekumenicznym przekładem Pisma Świętego: Biblią Ekumeniczną . Bierze w nich udział dwudziestu tłumaczy z siedmiu Kościołów , a konsultacje są prowadzone w sumie z jedenastoma Kościołami. W dniu 26 września 2001 r. (po sześcioletniej pracy) odbyła się uroczysta prezentacja całego Nowego Testamentu i Księgi Psalmów .

W roku 2008 wydane zostało nowe tłumaczenie - Biblia Paulistów - przygotowane przez Towarzystwo Świętego Pawła .

Ciekawostkami są adaptacje Nowego Testamentu na gwary i regionalne lub środowiskowe odmiany języka:

• śląską ( Biblia Ślązoka )
• góralską ( Nowy Testament w przekładzie na gwarę górali Skalnego Podhala )
• hip-hopową ( Dobra Czytanka wg św. ziom'a Janka )

Rada Języka Polskiego poddaje tego typu adaptacje zdecydowanej krytyce. W wydanym komunikacie zwrócono uwagę na nieprawidłowe użycie określenia "przekład", które zgodnie z zaleceniami Soboru Watykańskiego II przysługuje tylko przekładom z języków oryginalnych. Według RJP takie adaptacje grożą "prywatyzacją" Biblii dla określonego środowiska, oraz godzą w jej sakralny i kulturotwórczy charakter.^[1]

W roku 2006 zostało ukończone przez rabina dr Sachę Pecarica , pierwsze powojenne żydowskie tłumaczenie Tory na język polski. Wydało je w 5 tomach wydawnictwo Pardes Lauder.

Ocena przekładów

W 1999 Katolicka Agencja Informacyjna przeprowadziła wśród polskich biblistów ankietę, mającą ocenić polskie przekłady Biblii. W ramach ankiety respondenci wybrali przekłady:

• najlepsze literacko: Biblia Jakuba Wujka oraz przekłady biblijne Romana Brandstaettera ,
• najprzydatniejszy w praktyce: Biblia Tysiąclecia ,
• najlepszy ogólnie: Biblia Poznańska .^[2]

Pełny ranking:^[3]

Charakterystyka przekładów

Typ przekładu

Można wyróżnić dwa podejścia tłumaczy wobec Biblii:

• filologiczne – chęć jak największego oddania w języku polskim tekstu oryginalnego, nawet kosztem jego zrozumiałości. Jest to szczególnie cenne dla osób badających Biblię pod kątem filologicznym i historycznym.
• komunikacyjne – celem tłumacza jest to, aby u czytelników wywołać taką samą reakcję (rozumienie i ocenę tekstu), jaką mieli czytelnicy Biblii w językach oryginalnych. Dosłowność tłumaczenia nie jest tu więc najważniejsza, liczy się przekazanie komunikatu.

Większość polskich przekładów spełnia (w mniejszym lub większym stopniu) funkcję komunikacyjną, jednak wg niektórych opinii, tłumacze popadają w "grzech dosłowności", tłumacząc zbyt wiernie, a jednocześnie niezrozumiale.^[10]

Ze względu na wierność wobec oryginału wyróżnia się trzy podstawowe rodzaje przekładów:

• dosłowny, wg zasady formalnej równoważności – przekład odpowiada tekstowi oryginalnemu na poziomie poszczególnych słów, a także ich kolejności. W najbardziej ścisłej formie, dosłownie przekłada się nawet idiomy, choćby były niezrozumiałe w języku polskim. Przekłady dosłowne brzmią czasami niezbyt zrozumiale, wymagają dodatkowych przypisów i objaśnień. Spośród popularnych przekładów Biblii najbliższe dosłowności są Biblia Gdańska oraz Biblia Ewangeliczna, Przekład dosłowny . Istnieją też przekłady specjalistyczne, których głównym celem jest dosłowność, np. Hebrajsko-polski Pięcioksiąg .
• dynamiczny, wg zasady ekwiwalencji dynamicznej – zgodność na poziomie całych zdań. Polskie przekłady mają najczęściej charakter dynamiczny. Różnią się jednak stopniem dynamizmu. Na przykład Biblia Poznańska zachowuje dużą wierność oryginałowi, czego nie można powiedzieć o Biblii Tysiąclecia lub Biblii Warszawsko-Praskiej .
• idiomatyczny i parafraza – zgodność na poziomie myśli i akapitów. Jedyny polski przekład, który jest w pełni parafrazą to Słowo Życia .

Ze względu na rodzaj odbiorców wyróżnić można dwa rodzaje przekładów:

• popularne, przeznaczone dla przeciętnego czytelnika. Przekłady te najczęściej tłumaczono przyjmując podejście komunikacyjne. Odmianą przekładu popularnego jest przekład pastoralny, który ma służyć jak najszerszej liczbie wiernych. Cele pastoralne stawiali sobie m.in. tłumacze Biblii Paulistów .
• specjalistyczne, służące m.in. egzegezie, wykorzystywane przez biblistów. Należą do nich przekłady dosłowne, a także synopsy.

Lista polskich przekładów Biblii

Wymienione poniżej są przekłady co najmniej Nowego Testamentu

Historyczne

Katolickie

• Biblia królowej Zofii (1455)
• Nowy Testament w przekładzie Marcina Bielskiego (1556)
• Biblia Leopolity lub Biblia Szarffenbergowska (1561)
• Biblia Wujka (1599)

Protestanckie

• Nowy Testament w przekładzie Stanisława Murzynowskiego (1552)
• Biblia Brzeska (1563)
• Nowy Testament w przekładzie Marcina Czechowica (1577)
• Biblia Nieświeska (1572)
• Nowy Testament w przekładzie Walentego Szmalca (1606)
• Biblia Gdańska (1632)
• Nowy Testament i Psalmy w przekładzie Bolesława Goetze (ok. 1860)

Współczesne

Katolickie

• Przekłady biblijne Józefa Kruszyńskiego (1926-1939; większość ksiąg Starego Testamentu)
• Nowy Testament w przekładzie Eugeniusza Dąbrowskiego (1949)
• Nowy Testament w przekładzie Seweryna Kowalskiego (1956)
• Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu - komentarze KUL (od 1958; NT ukończony w 1979, ST nadal wydawany)
• Biblia Tysiąclecia (I wydanie – 1965, potem wydania po rewizjach)
• Biblia Warszawsko-Praska (1997, Nowy Testament 1975)
• Biblia Poznańska (1973-1975)
• Biblia Lubelska (kolejne księgi wydawane od lat 90.)
• Grecko-polski Nowy Testament , tłum. ks. Remigiusza Popowskiego i Michała Wojciechowskiego (1993) – przekład interlinearny z kodami gramatycznymi
• Nowy Testament, Przekład na Wielki Jubileusz Roku 2000 (2000)
• Biblia Paulistów (2008, Nowy Testament i Psalmy 2005)
• Nowy Komentarz Biblijny (kolejne księgi wydawane od 2005)
• Nowy Testament w przekładzie na gwarę górali Skalnego Podhala (2005)

Protestanckie

• Biblia Warszawska (1975)
• Słowo Życia – parafraza tekstu Nowego Testamentu (1989)
• Nowy Testament, Współczesny Przekład (1991)
• Nowa Biblia Gdańska (lata 90. XX wieku)
• Biblia Ewangeliczna, Przekład dosłowny (2004)
• Biblia Ewangeliczna, Przekład literacki (2004)

Inne

• Przekład Nowego Świata (z języka angielskiego – 1997)
• Przekład Mariawicki
• Biblia Ekumeniczna (Nowy Testament i Psalmy – 2001, księgi dydaktyczne ST - 2008)

Lista przekładów częściowych

Zobacz też: Polskie przekłady Psalmów .

• Pięcioksiąg Mojżesza dla Żydów-Polaków (Chamiszach Chumsze Torah); tłomaczył z Hebrejskiego i objaśnił komentarzem Daniel Neufeld; Warszawa (1863) – w tej edycji t. I: Księga Rodzaju (1863) oraz t. II: Księga Wyjścia (1863) – tłumaczenie dla społeczności żydowskiej
• Przysłowia Salomona, tłum. Izaak Kramsztyk. Warszawa (1878)
• Przysłowia Salomona wierszem z hebrajskiego, tłum. Numa (Joachim) Hirstein, Warszawa (1895) – tłumaczenie dla społeczności żydowskiej
• Kohelet czyli Kazania Salomona z hebrajskiego wierszem, tłum. Numa (Joachim) Hirstein, Warszawa (1898) – tłumaczenie dla społeczności żydowskiej
• Przekłady biblijne Władysława Szczepańskiego (1914-1917) - przekład Ewangelii i Dziejów Apostolskich
• Chwała Boża (Psałterz Dawidowy), tłum. Fryderyka Aszkenazego, ks. 1-5, Lwów (1927) – tłumaczenie dla społeczności żydowskiej
• Pięcioksiąg Mojżesza, tłum. Józefa Miessesa, cz. 1-5, Przemyśl, wyd. Symcha Freund, (1931) – tłumaczenie dla społeczności żydowskiej
• Pięcioksiąg Mojżesza, tłum. Salomona Spitzera, Kraków (1937) – tłumaczenie dla społeczności żydowskiej
• Ewangelie i Dzieje Apostolskie – ks. Feliks Gryglewicz (1947)
• Dobra Nowina według Mateusza i Marka – Władysław Witwicki (1958)
• Przekłady biblijne Romana Brandstaettera : Ewangelie, pisma św. Jana Ewangelisty, księgi Hioba, Koheleta i in. – Roman Brandstaetter (1968-1984)
• Księga Rodzaju, tłum. Artura Sandauera, "Literatura na Świecie" (1974) nr. 3, s. 4-177 – tzw. tłumaczenie laickie dokonane z perspektywy żydowskiej
• Przekłady biblijne Czesława Miłosza : Ewangelia Marka, Apokalipsa św. Jana, księgi pięciu Meligot, księga Hioba, księga Mądrości – Czesław Miłosz (1979-1989)
• Ewangelie i Dzieje Apostolskie – Walenty Prokulski (1975)
• Ewangelia Mateusza i Marka – Anna Świderkówna (1995, 1997)
• Ewangelia według św. Jana. Przekład ekumeniczny – ks. Michał Czajkowski (1997)
• Synopsa czterech Ewangelii w nowym przekładzie polskim – Michał Wojciechowski (1997)
• Dobra nowina według św. Marka – ks. Tomasz Węcławski (2000)^[11]
• Księga Daniela w przekładzie z języków oryginalnych – pastor prof. zw. dr hab. Zachariasz Łyko ( 2001 )
• Przekłady pastora Piotra Kotarby-Kaczora ( 2002 )^[12]
  • Księga Danijela w przekładzie z języka hebrajskiego i aramejskiego
  • Dobra Nowina Królestwa Łaski według apostoła Mateusza w nowym przekładzie z języka greckiego
  • Dobra Nowina Czynów Sługi Bożego według św. Marka w nowym przekładzie z języka greckiego
• Hebrajsko-polski Stary Testament – Pięcioksiąg , tłum. Anna Kuśmirek, Warszawa (2003) – przekład interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracją oraz indeksem rdzeni
• Ewangelia Łukasza – Zygmunt Kubiak (2004)
• Dobra Czytanka wg św. ziom'a Janka (przekład na język slangowy, 2005)

Przypisy

Zobacz też

• Imię Jahwe w polskich przekładach Biblii
• Przekłady Biblii

Linki zewnętrzne

• Strona o polskich przekładach Biblii
• Pismo Święte Nowego Testamentu – Antologia polskich przekładów po II wojnie światowej (1945-2009)
• Towarzystwo Biblijne w Polsce – wydawca przekładów Biblii na język polski