Polska muzyka ludowa wykazuje wiele podobieństw do muzyki ludowej innych krajów słowiańskich : Czech, Słowacji, Ukrainy, Białorusi, Rosji. Wykazuje również wiele analogii do muzyki krajów Europy Zachodniej, zwłaszcza w wątkach pieśni balladowych , czy w składzie zespołów instrumentalnych.

Muzykę ludową tworzyli amatorzy śpiewacy oraz instrumentaliści, grający w kapelach na weselach i innych sytuacjach obrzędowych oraz na zabawach czy podczas wypasu zwierząt (tutaj używano muzyki w funkcji komunikowania się na odległość, np. sygnały na trombitach ).

Muzyka ludowa opierała się pierwotnie na skali pentatonicznej i skalach modalnych .

Gatunki

Muzyka wokalna

1. pieśni obrzędowe: dawniej wykonywane podczas ważnych wydarzeń w życiu wsi: na weselach, żniwach etc. patrz: Chmiel
2. pieśni obyczajowe: miłosne, zalotne, żołnierskie
3. przyśpiewki: towarzyszące melodiom tanecznym
4. ballady: śpiewane często przez dziadów wędrownych
5. pieśni nabożne: śpiewane w kapliczkach

Muzyka instrumentalna

1. formy taneczne: oberki, mazurki, polki, tańce korowodowe, zabawy;
2. melodie pasterskie: marsze weselne.

Rodzaje instrumentów

Instrumenty smyczkowe

• skrzypce - występujące jako instrument solowy lub w zespołach
• mazanki wielkopolskie – niedużych rozmiarów, trzystrunowe (a1 e2 h3); towarzyszą głównie dudom,
• złóbcoki (gęśliki podhalańskie) na Podhalu, posiadają 4 struny strojone kwartami lub kwintami,
• basy, basetla - instrument wielkości wiolonczeli lub większy, 2,3,4 struny jelitowe lub stalowe skręcane.
• basy szamotulskie – zaopatrzone w brzękadełka (talerzyki)
• liry korbowe - instument z jedną struną melodyczną i dwiema burdonowymi, gdzie smyczek zastąpiony jest kółkiem natartym kalafonią, poruszanym korbą

Instrumenty szarpane

Jedynym autentycznie ludowym instrumentem tego typu były diabelskie skrzypce z Kurpi , o jednej strunie i kwadratowym pudle rezonansowym. mandoliny , gitary , cytry są nie ludowego pochodzenia, aczkolwiek są nieraz używane.

Instrumenty dęte

Instrumenty pasterskie: gwizdki , bekace, piszczałki , fujarki robione z liści czy łodyg oraz piszczałki drążone w wierzbie. Trąby pasterskie mają duże rozmiary i różne nazwy: trembity ( trombity na Podhalu), bazuny na Pomorzu, ligawy na Kurpiach, Mazowszu i w Lubelskiem.

Instrumenty dudowe

• kozioł spotykany na Ziemi Lubuskiej
• gajdy w Beskidzie Śląskim
• dudy Wielkopolskie
• dudy w Beskidzie Żywieckim.

Dudy składają się z: -skórzanego worka – zbiornika powietrza, -piszczałki melodycznej – tzw. przebierki z siedmioma otworami bocznymi, -piszczałki burdonowej – tzw. bąka – wydającego długo brzmiący dźwięk, -mieszka (lub drewnianej rurki, czyli duchach) służącego do napełniania worka powietrzem. Instrumentem ćwiczebnym tego typu są sierszeńki jedno- lub dwupęcherzowe bez bąka z duhacem i przebierką.

Instrumenty perkusyjne

• bęben wielki (baraban)ze stalką bądź talerzem
• mały bębenek obręczony z pobrzękadłami
• dżaz - wyrabiany ręcznie mały zestaw perkusyjny. (popularny w latach 50 do 70 XXw.)
• burczybas - beczka bądź bęben z przyczepionym do membrany sznurkiem, wydającym przy potarciu charakterystyczny "ryczący" odgłos
• terkotki, klekotki, kołatki, grzechotki, dzwonki pasterskie

Kapele

W każdym regionie Polski występują odmienne składy kapel ludowych. Składy kapel ulegały zmianom w przebiegu historycznym, zależnym od przemian tradycji i nowych mód na instrumenty przychodzących z miasta

• Mazowsze - kapela ze skrzypcami lub harmonią jako instrumentem wiodącym
  • skrzypce, basy, bębenek
  • harmonia, skrzypce, baraban (lub dżaz), w nowszych składach klarnet lub saksofon
  • skrzypce, skrzypce wtór, bębenek
• Wielkopolska - kapele dudziarskie
  • dudy i skrzypce (mazanki)
  • dudy, klarnet (trąbka), basy
• Śląsk - kapele dęte
  • klarnet, kornet , trąbka, waltornia z puzonem lub tubą
• Podhale - kapele ze skrzypcami w zdwojonej obsadzie
  • skrzypce, skrzypce sekund, altówka węgierska, basy 4-strunne, w starszych składach złóbcoki
• Beskid Śląski, Żywiecki - kapele z dudami
  • gajdy (dudy), skrzypce
  • skrzypce, skrzypce sekund, heligonka (akordeon), basy (kontrabas)
• Kaszuby - kapele z maryną i burczybasem
  • skrzypce, klarnet, maryna lub kontrabas, burczybas
• Rzeszowskie, Tarnowskie - kapele z cymbałami
  • cymbały, skrzypce, basy
  • cymbały, skrzypce, skrzypce sekund, basy
  • klarnet, skrzypce, skrzypce sekund, kontrabas (nowszy skład)
• Lubelskie, Zamojskie - kapele ze skrzypcami
  • skrzypce, skrzypce sekund, bębenek
  • skrzypce, skrzypce sekund, flet poprzeczny, klarnet, kontrabas

Historia - instrumenty i kapele

Trombity

W średniowieczu w Polsce używano prawdopodobnie w muzyce ludowej głównie różnego rodzaju bębenków i fletów i fletni. Równolegle z rozwojem w XVII i XVIII w. instrumentarium profesjonalnego do muzyki ludowej zaczęły przenikać instrumenty takie jak liry, skrzypce, dudy, basy. Od tego czasu kapela zaczęła liczyć najczęściej od dwóch do pięciu instrumentów. Główną melodię grały w niej np.: skrzypce i dudy (Wielkopolska), skrzypce i harmonia trzyrzędowa (XXw.), akordeon (Mazowsze, Radomszczyzna), skrzypce z instrumentami dętymi oraz akordeon (Małopolska, Śląsk) (XXw.) lub same skrzypce z towarzyszeniem takich instrumentów rytmicznych jak basetla lub/i bęben lub drugich skrzypiec w roli rytmiczno-harmonicznej (tzw. wtór)(XVIII i XIXw.) - Mazowsze, Sieradzkie, Łęczyckie, Kaliskie, Kujawy, Małopolska Północna, Lubelskie, Podlasie, Suwalskie, Podhale, Orawa. Dodatkowo w skład kapel ludowych na Rzeszowszczyźnie oraz na Wileńszczyźnie wchodziły cymbały .

Muzykiem w kapeli zostawał ten, kto sam nauczył się grać, terminując u mistrza, starszego zazwyczaj muzyka z rodziny czy sąsiedztwa. Muzykanci nie znali nut, grali na "ucho". Repertuar opanowywali pamięciowo.

Współczesny byt muzyki ludowej w Polsce

W połowie XX wieku muzyka ludowa powoli zaczęła zatracać swą pierwotną funkcję obrzędową. Zaczęli wymierać jej ostatni dawni wykonawcy, a dziś żyją już tylko nieliczni.

W celu zachowania tradycyjnej muzyki ludowej organizuje się akcje zbierania muzyki ludowej (zapoczątkował je Oskar Kolberg ), wydaje się śpiewniki, opracowania itp. Dzięki tym działaniom naukowym i dokumentacyjnym zintensyfikowanym od poł. XX wieku (dzięki m.in. prof. Jadwidze i Marianowi Sobieskim , Franciszkowi Kotuli , Katarzynie Dadak-Kozickiej ) wielu twórców i wykonawców muzyki ludowej, wcześniej anonimowych, znamy z imienia i nazwiska.

Muzyka ludowa nie zaginęła lecz rozpoczęła żywot na różnego rodzaju festiwalach, przeglądach kapel, oficjalnych imprezach dożynkowych. Odbiło się to na jej autentyczności, zniknęło wiele manier wykonawczych, uprościło się zdobnictwo. Zacierają się różnice pomiędzy muzyką z poszczególnych regionów Polski.

Rozwija się dziś jednak nurt zainteresowania młodych ludzi, zwłaszcza ze środowisk miejskich muzyką ludową swojego regionu. Przybiera on formy muzyki folkowej lub muzyki rekonstruowanej , a czasem łączy się nawet z muzyką rockową i popularną.

Festiwale kultury ludowej w Polsce

• Poleskie Lato z Folklorem we Włodawie
• Międzynarodowy Festiwal Folklorystyczny w Strzegomiu
• Międzynarodowy Festiwal Folkloru Ziem Górskich w Zakopanem
• Międzynarodowy Dziecięcy Festiwal Folkloru w Zielonej Górze
• Międzynarodowy Festiwal Folkloru Karpat w Trzcinicy
• Międzynarodowy Festiwal Folkloru w Zielonej Górze
• Festiwal Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu Dolnym
• Festiwal Folkloru Górali Polskich w Żywcu
• Festiwal Współczesnej Kultury Ludowej w Kamieniu Pomorskim
• Festiwal Folkloru "Lato nad Świną" w Świnoujściu
• Międzynarodowy Festiwal Folkloru "Dni Kultury Kaszubskiej" w Brusach

Dyskografia

• seria "Muzyka źródeł" (wyd. Polskie Radio, Radiowe Centrum Kultury Ludowej )
• seria "In Crudo" (wyd. Stowarzyszenie Dom Tańca )

Zobacz też

• muzyka ludowa
• taniec ludowy
• muzyka folkowa
• Węgierska muzyka ludowa

Linki zewnętrzne

• Sławia - strona dotycząca słowiańskiej kultury