Pies domowy
Pies domowy rasy Cane corso
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Gromada	ssaki
Podgromada	ssaki żyworodne
Szczep	łożyskowce
Rząd	drapieżne
Podrząd	psokształtne
Rodzina	psowate
Gatunek	pies domowy
Nazwa systematyczna
Canis lupus f. familiaris syn. Canis familiaris Canis lupus familiaris
Linneusz , 1758

Pies domowy (Canis lupus f. familiaris syn. Canis familiaris, Canis lupus familiaris) – ssak drapieżny z rodziny psowatych , udomowiona forma wilka szarego . W obrębie gatunku wyróżnia się wiele ras , uzyskanych za pomocą doboru sztucznego .

Taksonomia

Karol Linneusz opisał naukowo psa w 1758 pod nazwą Canis familiaris Linnaeus, 1758. W tej samej pracy Linneusz opisał wilka pod nazwą Canis lupus. Kiedy uzgodniono, że pies prawdopodobnie pochodzi od wilka, nazwa systematyczna (naukowa) psa została zmieniona zgodnie z zasadami nomenklatury zoologicznej na Canis lupus f. familiaris – czyli forma domowa wilka, w skrócie C. l. familiaris. Ze względu na powszechność stosowania pierwszej nazwy, jaką nadał psu Linneusz – Canis familiaris, w 2003 r. Międzynarodowa Komisja Nomenklatury Zoologicznej dopuściła stosowanie obydwu nazw jako poprawnych nazw naukowych^[1]. Zarówno Canis familiaris, jak i Canis lupus familiaris są poprawnymi nazwami systematycznymi psa domowego. W przypadku tej drugiej nazwy należy pamiętać, że w drodze wyjątku nie jest to trynominalna nazwa podgatunku , lecz uproszczony zapis nazwy formy udomowionej Canis lupus f. familiaris. Pies domowy nie jest podgatunkiem wilka.

Budowa i wygląd

Różnorodność ras psów , zarówno pod względem budowy jak i usposobienia, była obiektem badań m.in. grupy międzynarodowych naukowców z uniwersytetów Utah i brytyjskiego Waltham Center for Pet Nutrition, które należą do korporacji Mars, będącej producentem karmy dla psów. Otrzymane wyniki badań odkryły, że cechy fizyczne jak i charakterologiczne są zależne od genotypu . Badania koncentrowały się na wyszukiwaniu niewielkich różnic w materiale genetycznym, tak zwanych polimorfizmów pojedynczego nukleotydu ^[2].

W literaturze kynologicznej są przytaczane systemy identyfikacji ras, które mogą być oparte m.in. na kryteriach ich użytkowości lub na cechach wyglądu zewnętrznego. David Alderton^[3] (także Anna Maria Krämer) prezentuje podział ras psów ze względu na ich wzrost oraz masę ciała. Wymiary te, w zależności od rasy, wahają się od. ok. 25 cm do nawet ok. 1 metra wysokości w kłębie . Masa ciała psów jest rozpięta w granicach od 1 kg do ok. 100 kg. David Alderton wprowadza także ogólne rozróżnienie ras psów ze względu na:

• kształt głowy, gdzie wyróżnia trzy podstawowe kategorie:
  • psy okrągłogłowe, głównie zaliczane są tu rasy posiadające krótkie kufy (jak u rasy Cavalier King Charles Spaniel )
  • psy długogłowe, z wydłużonymi kufami (np. Whippet )
  • psy o kształcie głowy kwadratowym, o mocnych i krótkich szczękach (np. takich jak u Bullmastiffa )
• typ uszu, gdzie są wyszczególnione:
  • uszy długie (jak u rasy Bloodhound )
  • uszy krótkie ( terier czeski ), do których zaliczane są uszy łamane, czyli charakterystycznie wywinięte do przodu, tak jak występuje to np. u foksteriera krótkowłosego lub u owczarka szkockiego długowłosego
  • uszy stojące (tego typu uszy występują np. u husky syberyjskiego )
• długość sierści , gdzie rasy psów są podzielone na trzy grupy:
  • psy długowłose
  • psy krótkowłose
  • psy szorstkowłose

Istnieją rasy, w których występują odmiany psów o wszystkich trzech wariantach długości szaty (np. wyżeł niemiecki , jamnik ), częściej jednak występuje któryś z wariantów w postaci dominującej (liczniejszej), preferowanej przez hodowców, na przykład z powodu lepszej użytkowości rasy o konkretnej długości włosa w określonych warunkach środowiskowych. Powyższy podział nie uwzględnia występowania ras psów całkowicie nieowłosionych (jak np. nagi pies peruwiański ) lub częściowo owłosionych (jak np. chiński grzywacz ).

Zmysły psa

• Węch jest dla psa najważniejszym zmysłem. Już jako ślepe szczenię zaczyna się nim posługiwać. Psy poddane odpowiednim szkoleniom wspomagają służby mundurowe w tropieniu i rozpoznawaniu przestępców na podstawie śladów zapachowych zostawionych na miejscu, w którym tamci przebywali. Proces oswajania nowego, młodego psa z nowym właścicielem można przyspieszyć, kładąc mu na legowisko odzież przepojoną zapachem właściciela. Bardzo często zdarza się, że pies podczas nieobecności swego pana kładzie się na jego odzieży.

• Słuch. Psy mają znacznie czulszy słuch niż człowiek. Mogą słyszeć dźwięki o częstotliwości lub tonacji dla człowieka niesłyszalnej. Zasięg słuchu psów jest znacznie większy w porównaniu ze słuchem człowieka. Większa czułość słuchu może powodować, że dźwięki o silnym natężeniu będą wywoływały u niego ból. Przyjęto, że psy o uszach stojących lepiej słyszą od kłapouchych. Układając psa należy do niego mówić cicho, ponieważ zakrzyczany czworonóg może z czasem przestać zwracać uwagę na głos swego pana. Odpowiednią modulacją głosu właściciel może skutecznie wpływać na psa.

• Wzrok. Zmysł wzroku w hierarchii psa stoi za węchem i słuchem. To co pies zobaczy nie będzie miało dla niego znaczenia, dopóki nie rozpracuje tego węchem i/lub słuchem. Czworonogi nie widzą obiektów dwuwymiarowych. Wzrok psa jest słabszy niż człowieka. Objawia się to mniejszą zdolnością spostrzegania przedmiotów czy osób nieruchomych. Pies dobrze sobie za to radzi w słabym świetle (wspomagając się zmysłem węchu i słuchu). Rasa psa determinuje nie tylko siłę wzroku, lecz także zmysł węchu, słuchu oraz dotyku.

• Dotyk. Wrażenia dotykowe pies odbiera całą powierzchnią ciała. Najważniejsze są dla niego włosy czuciowe (wąsy) nad oczami oraz pod dolną wargą. Wąsy te zwane wibryssami są długie i sztywne. Nie wolno ich strzyc.

• Smak. Wrażenia smakowe są uzależnione od wrażeń węchowych. Zmysł ten nie ma dla psa znaczenia w odbieraniu wrażeń otaczającego świata^[4].

Wiek psa

Wiek psa określa się m.in. po oględzinach stanu uzębienia oraz ilości siwych włosów na głowie. U psów w wieku ok. 7 lat są widoczne starcia na kłach oraz siekaczach , w 10 – 12 roku życia następuje wypadanie zębów.

Według Kazimierza Ściesińskiego zestawienie porównawcze wieku psa w stosunku do człowieka przedstawia się następująco:

Niemiecki uczony H. G. Niemandem podaje bardziej ogólne porównanie wieku psa z człowiekiem. Pierwszy rok życia psa w przełożeniu na życie człowieka to 14 lat. Drugi rok życia psa to 7 lat życia człowieka – czyli 2-letni pies to odpowiednik wiekowo 21-latka, a każdy następny rok życia psa stanowi 5 lat życia człowieka^[5].

Wizerunek staroegipskiego charta, nazywanego Tesem – przodka chartów śródziemnomorskich

Pies z Borneo ma cechy psów ras pierwotnych, takich jak Basenji

Historia i udomowienie psa

Istnieje kilka teorii na temat pochodzenia psa domowego. Genetyczne badania przeprowadzone w 2002 r. sugerowały, że psy pochodzą od euroazjatyckich wilków, od których oddzieliły się około 125 tysięcy lat temu, a osobny gatunek ostatecznie wytworzyły 15-40 tysięcy lat temu. Według Hansa Räbera, argumentami potwierdzającymi tę teorię są także:

• podobieństwa w kształcie powierzchni czwartych zębów przedtrzonowych
• ciężar mózgu psa jest najbardziej zbliżony do ciężaru i objętości mózgu wilka (u psa jest on mniejszy o ok. 30%, u szakala różnice były większe). Związane jest to z faktem skrócenia się u psa trzewioczaszki w stosunku do mózgoczaszki.
• badania krwi , wykazujące w budowie białek określonej grupy największe podobieństwa do krwi wilka
• badania etologiczne potwierdziły zbieżność zachowań społecznych wśród watah wilków i sfor psów.

Do kilku pozostałych teorii można zaliczyć tę, do której przychylał się m.in. Karol Darwin . Sądził on że swój udział w powstaniu psa domowego mają kojoty i szakale , zwłaszcza na terenach ich naturalnego występowania ( Ameryka Północna i Azja Mniejsza ).

Istniała także hipoteza mówiąca o istnieniu wymarłego już, wspólnego praprzodka psa domowego, zbliżonego do psów dingo , czy psów pariasów.

Według najnowszych badań genetycznych przeprowadzonych przez Adama Boyko i współpracowników z Uniwersytetu Cornella w USA można domniemywać, że psy pochodzą z Afryki, a nie jak dotąd sądzono z Azji. W magazynie „ Proceedings of the National Academy of Sciences ” opublikowali oni artykuł z rezultatami swoich badań, które pozwalają przypuszczać, że psy mogły rozprzestrzenić się po świecie z Czarnego Lądu, wraz z przodkami człowieka. Naukowcy przebadali 318 psów z Afryki, 16 z Puerto-Rico, 102 z USA i kilkaset z innych stron świata i stwierdzili, że genom afrykański jest równie rozprzestrzeniony wśród psów jak genom azjatycki, podali tym samym w wątpliwość teorię o azjatyckim pochodzeniu psa^[6].

Najstarszymi tekstami świadczącymi o współistnieniu psa i człowieka są teksty pochodzące z okresu kultury sumeryjskiej ^[7].

Psy pochodzą prawdopodobnie z jednego obszaru Ziemi, Azji Wschodniej , gdzie wydzieliły się z gatunku wilka. Rozprzestrzeniły się potem po całej planecie, konkurując z miejscowymi populacjami wilków . Świadczy o tym ich mniejsza różnorodność w miarę geograficznego oddalenia od Azji Wschodniej. Po udomowieniu psa przez człowieka nastąpiła mutacja w jednym z genów (został on ostatnio zidentyfikowany), w wyniku której powstały rasy małych psów. Musiały być one atrakcyjne dla człowieka, który starał się utrzymywać populację niewielkich psów pomimo ich mniejszej użyteczności w polowaniu i gorszego przystosowania do życia w prehistorycznych warunkach. Obecnie ze wszystkich gatunków ssaków psy wykazują największą różnorodność.

Udomowienie

Pies nierasowy . W latach 50. prowadzone badania w Stanach Zjednoczonych oraz Szwajcarii potwierdziły, że z całej populacji psów występujących w tych krajach tylko 25% stanowią psy rasowe, pozostała część to w różnej proporcji mieszańce^[8]

Początki udomowienia psa szacuje się na ok. 17-12 tys. lat^[9], był on używany przez myśliwych z Syberii , pojawia się też w Palestynie oraz w Iraku .

Do najstarszych ośrodków udomowienia psa zaliczyć można obszary Europy , gdzie znaleziono najstarsze szczątki tego zwierzęcia, czyli rejony Danii , Niemiec i Anglii , a także odkrycia z okolic Izraela , Iranu , Japonii , czy Turcji . Odkryto także, że na terenach Idaho , w Stanach Zjednoczonych 10000 lat temu także żył przedstawiciel psa domowego.

Współczesne prace archeologiczne prowadzone w jaskini Goyet na terenie Belgii odkryły pozostałości szkieletu psa pochodzące sprzed 31 tysięcy lat. Odkrycie weryfikuje dotychczasowe poglądy na temat czasu i miejsca udomowienia psa i wskazuje ludzi z kultury oryniackiej jako pierwszych hodowców tych zwierząt. Wykorzystywano je do transportowania zwierzyny łownej oraz do jej wytropienia. Analiza izotopowa pozostałości kostnych pozwala określić z pewnym prawdopodobieństwem, że pierwsze udomowione psy wyglądem były zbliżone najbardziej do współczesnych husky syberyjskich , były jednak od nich większe^[10].

Althaus wyróżnił cztery fazy w procesie domestykacji psa:

• faza symbiozy, w której zarówno wilk (odpadki żywieniowe) jak i człowiek (czujność wilka ostrzegająca przed zbliżającym się niebezpieczeństwem) czerpią korzyści z współistnienia.
• faza zacieśnienia więzów z człowiekiem, stopniowe blokowanie dostępu do zwierząt dziko żyjących.
• faza świadomej selekcji hodowlanej na potrzeby człowieka.
• faza hodowli psa ze względu na jego eksterier .

Kości wilka odnaleziono u boku szczątków ludzkich tak starych jak człowiek z Boxgrove w Surrey , datowanych na 400 tysięcy lat p.n.e. Czaszki wilków wyłowione z zatopionego obozu nomadów , którzy przeszli z Syberii na Alaskę , są niemal takie same, jak czaszki ich przodków z Boxgrove. Ich szczęki były mniej wysunięte do przodu, a zęby bardziej stłoczone, ale z wyglądu były to nadal czaszki dzikich zwierząt.

Mniej więcej w tym samym czasie myśliwi zaczęli chętniej używać strzał niż włóczni. Wilki – już prawie psy – stały się bardziej użyteczne (np. do przynoszenia upolowanej zdobyczy) i zaczęły się cieszyć ludzką "przyjaźnią" jako zwierzęta użytkowe. Darwin napisał kiedyś, że w czasach głodu ludność Ziemi Ognistej prędzej zjadłaby własne stare kobiety, niż swe psy^[]. W Ein Mallah w Izraelu, w grobie "pierwszych farmerów", znaleziono szkielet szczeniaka pochowanego obok dziecka. Dzikie zwierzęta stały się członkami rodziny. Wkrótce ich pysk uległ skróceniu, zęby zmalały, oczy powiększyły się i stały okrągłe.

Pozostałością po tamtym prymitywnym zwierzęciu jest śpiewający pies z Nowej Gwinei oraz dingo. Dingo nie zmienił się wiele od tamtych czasów, ale od tego czasu psy rozprzestrzeniały się po całym prawie świecie (z wyjątkiem Afryki , która była od nich wolna aż do ery żelaza) równie szybko jak ludzie.

Historia psa domowego na ziemiach polskich

Rudolf Kryspin w "Historii psa i kynologii" pisze^[11], że najstarszą pozostałością psa domowego na terenie Polski , jest czaszka odkryta w okolicach Sandomierza , datowana na ok. 4 tysiące lat p.n.e. Na tamtych terenach znaleziono także grób z 1700 roku p.n.e., w którym pochowano człowieka z pięcioma psami, prawdopodobnie członka starszyzny rodowej. Wykopaliska szczątków psów pochodzące z okolic Opola dostarczają informacji o dwóch typach psów hodowanych w tamtych rejonach:

• pierwszy to typ większego psa, wyglądem zbliżonego do wilka
• drugi typ był mniejszy i zbliżony do szpica .

W okresie średniowiecza na ziemiach polskich najliczniej występowały psy wykorzystywane do polowań na grubego zwierza. Do takich psów zaliczano charty , ogary , wyżły i brytany. Przywilej polowania oraz trzymania psów wyznaczonych do tego zadania przypadał królom i możnowładcom, ale także opatom oraz biskupom . Później psy hodowała również szlachta ziemiańska, w celu polowań na drobną zwierzynę.

Wraz ze spadkiem liczebności zwierzyny leśnej oraz z nasileniem się karczowania coraz większych połaci lasu zaczęto rezygnować z hodowli brytanów i ograniczać liczbę chartów i ogarów. W nowych warunkach dobrze radziły sobie legawce , w tym "wyżeł polski – wodołaz", który jest jednym z przodków wyżłów niemieckich szorstkowłosych .

Polskim źródłem informacji nt. ras psów i ich hodowli z okresu I połowy XVII wieku, jest książka pod tytułem "Myślistwo z Ogary" autorstwa Jana Ostroroga . Dokument ten jest podręcznikiem hodowli ras psów najpopularniejszych w tamtym okresie, czyli poświęcony głównie ogarom i chartom.

Na terenach nizinnych od XVI wieku trzymano łagodne psy strzegące stad owiec , a rozpowszechnione wraz z progresem hodowli tego typu rogacizny. Literatura angielska podaje^[12], że importowane do Szkocji 6 sztuk polskich owczarków nizinnych przyczyniło się do powstania rasy Bearded Collie . Teza ta jednak wydaje się wątpliwa dla Hansa Räbera, który twierdzi, że "według wiarygodnych źródeł jeszcze przed rokiem 1514 istniały na wyspie psy o rozczochranym włosie". Autor ten zakłada, że właśnie te psy były przodkami Bobtaila i Bearded Collie^[13].

Użytkowość

Owczarek belgijski Malinois podczas służby w amerykańskiej jednostce wojskowej w Iraku .

Psy ze względu na funkcje jakie pełnią dla człowieka, zostały podzielone na typy, bądź grupy związane z użytkowością. Wykorzystywane są jako:

• psy myśliwskie
  • tropowce ( Bloodhound )
  • legawce ( Pudelpointer )
  • płochacze ( płochacz niemiecki )
  • posokowce ( Posokowiec bawarski )
  • gończe ( Gończy Hamiltona )
  • norowce ( jamnik )
  • psy aportujące ( Curly Coated Retriever )
• psy ratownicze ( Nowofundland )
• psy pasterskie ( Anatolian )
  • psy zaganiające ( Bouvier des Flandres )
• psy stróżujące ( Mastif tybetański )
  • psy stróżująco-obronne ( Doberman )
• psy służbowe wykorzystywane na potrzeby wojska ( Czarny terier ), policji ( Owczarek niemiecki ), służb celnych ( chodsky pes )
• psy zaprzęgowe ( Siberian Husky )
• psy wyścigowe ( Greyhound )
• psy reprezentacyjne i do towarzystwa ( Pudel miniaturowy )
• psy hodowane w celach konsumpcyjnych ( nagi pies meksykański )
• psy wiejskie ( Hovawart )
• psy hodowane w celach terapeutycznych ( Labrador Retriever )

Pies w kulturze i religiach

Bar dla psów przy zajeździe obok pałacu Rosendals w dzielnicy Sztokholmu Djurgården .

Psy na znaczkach pocztowych

Pies w filatelistyce pojawił się obok pierwszego znaczka pocztowego w Anglii w 1840 roku pod postacią jaką dziś nazwalibyśmy całostką pocztową czyli tzw. koperty Mulread'ego^[14].

Od tego czasu pies często gościł na znaczku pocztowym jako serie lub pojedyncze egzemplarze, przedstawiające poszczególne rasy lub jako motyw w sztuce. Często jest elementem kasownika okolicznościowego zarówno z okazji wystaw psów rasowych, jak też różnego typu imprez np. wyścigów na Alasce czy uczczenia rocznicy stulecia Kanadyjskiego Zarządu Hodowców Psów^[15]. Pies jest znakiem zodiakalnym w kalendarzu chińskim , co w 1994 i 2006 roku skrzętnie wykorzystały poczty świata.

Pies na znaczku pocztowym corocznie jest emitowany w kilkunastu krajach. Kasowników również nie brakuje, prym wiodą Stany Zjednoczone , Niemcy i Francja . Polska emitowała serie z psami w następujących latach: 1963 (w tym znaczek na którym znajduje się błąd w pisowni)^[16] 1969, 1989, 2002^[17] i 2006, z okazji Światowej Wystawy Psów Rasowych organizowanej po raz pierwszy w Polsce, w Poznaniu . Pierwszy polski znaczek z psem ukazał się w 1938 roku z okazji V Ogólnopolskiej Wystawy Filatelistycznej w Warszawie .

Zobacz też

• kynologia
• terapia z udziałem psa
• wystawa psów
• cmentarz dla zwierząt

Przypisy

Bibliografia