Ontogeneza, rozwój osobniczy ( gr. on, ontos – byt, genesis – pochodzenie) – nauka zajmująca się rozwojem organizmu – zespołem przemian zachodzących w ciągu życia organizmu – od momentu jego powstania w procesie rozmnażania do śmierci .

Zaczątek organizmu w rozmnażaniu bezpłciowym jest wielokomórkowy. Na jego rozwój osobniczy składają się dwa procesy:

• morfogeneza
• wzrost

W rozmnażaniu płciowym powstanie zaczątku nowego organizmu poprzedza gametogeneza . Po zapłodnieniu komórki jajowej lub jej pobudzeniu do rozwoju dzieworodnego bez udziału plemnika, nazywany ze względu na prostą budowę zarodkiem ^[1]

Ontogeneza jest badana przez biologię rozwojową.

Wyróżnia się trzy rodzaje czynników wpływających na rozwój ontogenetyczny:

• czynniki endogenne (genetyczne) – determinanty rozwoju ,
• czynniki endogenne (paragenetyczne) – stymulatory rozwoju,
• czynniki egzogenne – modyfikatory rozwoju.

Czynniki genetyczne warunkują predyspozycje danego osobnika do określonego tempa rozwoju, do osiągnięcia odpowiednich rozmiarów ciała , sprawności fizycznej i umysłowej. Np.: płeć jest cechą wiążącą się z zasadniczymi różnicami w rozwoju chłopców i dziewcząt.

Czynniki paragenetyczne to te właściwości organizmu matki , które mogą dodatkowo (pozagenowo) wpłynąć na rozwój płodu , co wynika ze ścisłego kontaktu organizmu matki i dziecka w jego życiu płodowym, np.: tryb życia matki w czasie ciąży. Czynniki egzogenne dzielą się na czynniki biogeograficzne, np.: cechy klimatu, zasoby naturalne zamieszkiwanego terenu, i czynniki społeczno-kulturowe, takie jak pochodzenie społeczne, wielkość zamieszkiwanej miejscowości, wielkość rodziny. Na rozwój ontogenetyczny składają się trzy procesy: różnicowanie (progresywne narastanie odrębności w strukturze i funkcji komórek ), wzrost (stały przyrost masy ogólnej) i morfogeneza (wykształcenie formy i przyjmowanie nowego kształtu). W poszczególnych etapach rozwoju jeden z tych procesów dominuje, decydując o charakterze kolejnych zmian w organizmie.

Pisząc o etapach rozwoju ontogenetycznego należy wspomnieć o okresach rozwojowych . Pierwszy to okres życia wewnątrzmacicznego (prenatalny) w skład którego wchodzą podokresy: jaja płodowego, zarodkowy i płodowy . Kolejny okres to okres życia pourodzeniowego (postnatalny), składający się z okresów: noworodkowego , niemowlęcego, poniemowlęcego , okres wczesnego dzieciństwa, starszego dzieciństwa, młodzieńczy, dorosłości, dojrzałości i starości. Od okresu życia wewnątrzmacicznego do okresu młodzieńczego w organizmie dominują procesy anaboliczne (syntezy) nad katabolicznymi (rozpadu). W okresie dorosłości procesy te równoważą się. Natomiast w okresie dojrzałości i starości przeważają procesy kataboliczne. Należy pamiętać, że zmiany zachodzące w procesie ontogenezy mają charakter ciągły a nie skokowy, i że są indywidualne dla każdego osobnika. Zobacz też: teoria rekapitulacji (ontogeneza powtarza filogenezę ) zaproponowaną przez Ernst Haeckel 'a w roku 1866 .

Oczywistym jest że nie sposób wyodrębnić czystego stadium ryby , gada , ssaka etc. gdyż nie doszłoby do przejścia do następnego stadium rozwoju. Przypomina to raczej budowę domu z jednoczesną rozbiórka. Niektóre elementy rozwojowe zarodka, z etapu wcześniejszego rozwoju rodowego nigdy nie są zakończone, gdyż ich projekt wypadł z rozwoju na późniejszym etapie rozwoju rodowego i nie istnieje w zapisie genetycznym.

Zobacz też

• Biomorfoza – ontogeneza człowieka
• filogeneza

Ważniejsze publikacje

• The Inapplicability of the Biogenetic Rule to Behavioral Development

Bibliografia

1. ↑ Jura C., Klag J., Podstawy embriologii zwierząt i człowieka, tom 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.