Województwa : lwowskie , tarnopolskie , stanisławowskie w składzie Małopolski Wschodniej

Pacyfikacja Małopolski Wschodniej w 1930 roku (nazywana popularnie pierwszą pacyfikacją) – represyjna akcja pacyfikacyjna , przeprowadzona przez polskie władze administracyjne, policję i wojsko na rozkaz ówczesnego premiera - Józefa Piłsudskiego , skierowana przeciwko ukraińskiej ludności cywilnej^[1]. Rozpoczęła się 16 września 1930 , trwała do 30 listopada 1930, a objęła 450 wsi w 16 powiatach ^[2].

Przyczyny akcji

Po przegranej wojnie polsko-ukraińskiej w 1920 Ukraińcy utworzyli Ukraińską Wojskową Organizację . Do jej zadań należała między innymi walka z ZSRR i Polską o niepodległość Ukrainy, również metodami terrorystycznymi. W 1929 UWO weszła w skład Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów .

Zdaniem Ryszarda Torzeckiego w latach 20. XX wieku państwo polskie prowadziło represyjną politykę wobec mniejszości ukraińskiej. Przejawem tego było m.in. nieprzyznanie, wbrew wcześniejszym obietnicom, autonomii Galicji Wschodniej (przekazanej decyzją Rady Ambasadorów z 14/15 marca 1923 Polsce). Ludność ukraińską zaczęto pozbawiać ukraińskich szkół ( Lex Grabski z 1924), niszczyć cerkwie ( Akcja rewindykacji cerkwi prawosławnych w II Rzeczypospolitej ), usuwać lub przenosić na inne tereny ukraińskich urzędników i nauczycieli^[3]. Podobne stanowisko wyraża Serhy Yekelchyk^[4].

OUN pragnęła uwiarygodnić się w oczach społeczeństwa ukraińskiego jako główna organizacja walcząca o niepodległość państwa ukraińskiego. Planowała również rozwinięcie akcji zdobywania funduszy na działalność organizacji wśród niepodległościowo nastawionych ukraińskich emigrantów w Kanadzie i USA. W związku z tym rozpoczęła 12 lipca 1930 za pośrednictwem Ukraińskiej Organizacji Wojskowej akcję sabotażową (nazywaną również przez OUN "częściowym wystąpieniem"), polegającą na paleniu polskich majątków rolnych oraz na niszczeniu dróg, linii telegraficznych, torów kolejowych. Palono też siedziby organizacji " Strzelec ", spalono trybuny Targów Wschodnich we Lwowie, napadano na urzędy i wozy pocztowe.

Akcja ta w Małopolsce Wschodniej trwała do końca września 1930, kiedy to OUN obawiając się wymknięcia sytuacji spod kontroli (do akcji zaczęła spontanicznie przyłączać się ludność wiejska), wydała rozkaz zaprzestania akcji. W sumie tylko od lipca do końca listopada 1930 roku dopuszczono się 191 akcji sabotażowych (172 dotyczyły zabudowań prywatnych, a 19 - państwowych). Najwięcej akcji sabotażowych w tym okresie wystąpiło w województwie tarnopolskim - 90, natomiast w pozostałych następująco: lwowskim - 67, stanisławowskim - 34^[5].

Akcja

Cel akcji

Celem akcji było zademonstrowanie ludności ukraińskiej siły państwa polskiego oraz osłabienie ukraińskiego życia społecznego, gospodarczego^[6] i kulturalnego^[7].

Użyte siły

Decyzję w sprawie akcji pacyfikacyjnej podjął osobiście marszałek Józef Piłsudski, pełniący funkcję premiera. Uznając, że jednak nie jest to powstanie, nakazał podjęcie działań o charakterze policyjno-represyjnym ministrowi spraw wewnętrznych Felicjanowi Składkowskiemu . On natomiast zlecił przygotowanie akcji władzom województw: lwowskiego , stanisławowskiego i tarnopolskiego , natomiast na dowódcę całej akcji wyznaczył lwowskiego komendanta wojewódzkiego Policji Państwowej - Czesława Grabowskiego.

Przed rozpoczęciem akcji aresztowano około 130 działaczy ukraińskich, w tym kilkudziesięciu byłych posłów.

Pierwsze działania podjęto, kierując w dniach 14 do 16 września do kilku wsi województwa lwowskiego oddziały 14 Pułku Ułanów Jazłowieckich . Plan akcji omówiono 18 września na naradzie komendantów policji w Rohatyniu.

Do policyjnej akcji pacyfikacyjnej (od 20 do 29 września) użyto 17 kompanii policyjnych, po 60 policjantów każda: 9 kompanii ze szkoły policyjnej w Mostach Wielkich , 3 kompanie z województwa lwowskiego, 2 1/2 kompanii z województwa stanisławskiego oraz 2 1/2 kompanii z województwa tarnopolskiego (w sumie 1041 policjantów i oficerów).

Główne operacje oddziałów wojskowych miały miejsce w pierwszej połowie października (chociaż pierwsze akcje rozpoczęły się w połowie września).

W sumie akcja objęła:

• w województwie lwowskim: policyjna - 206 miejscowości w 9 powiatach, wojskowa - 78 miejscowości w 8 powiatach
• w województwie stanisławowskim: policyjna - 56 miejscowości w 2 powiatach, wojskowa - 33 miejscowości w 1 powiecie
• w województwie tarnopolskim: policyjna - 63 miejscowości w 4 powiatach, wojskowa - 57 miejscowości w 5 powiatach

Przebieg akcji

Akcję przeprowadzono w trzech etapach:

• najpierw wydano rozporządzenia podstawowe
• wprowadzono do akcji oddziały policyjne
• przeprowadzono "manewry operacyjne" oddziałów wojskowych

Pacyfikacja polegała na przeprowadzaniu rewizji w budynkach mieszkalnych oraz siedzibach ukraińskich organizacji (również Ukraińskiej Cerkwi Greckokatolickiej ), połączonych z niszczeniem budynków i mienia ruchomego, pobiciami oraz aresztowaniami. Zamknięto również trzy gimnazja ukraińskie (w Rohatynie, Drohobyczu i Stanisławowie) i gimnazjum państwowe z ukraińskim językiem wykładowym w Tarnopolu, oraz szkołę powszechną we Lwowie (we Lwowie ograniczono również ilość klas w gimnazjum ukraińskim)^[8]. Zdelegalizowano młodzieżową organizację skautową " Płast ", 10 września aresztowano 5 posłów UNDO.

Wojsko wysyłano tylko tam, gdzie Ukraińcy w dalszym ciągu występowali ze swoimi metodami terroru, gwałtu, podpaleń czy bicia ludności polskiej. Zwykle były to szwadrony kawalerii^[9].

Pacyfikację przeprowadzano w ten sposób, że najpierw otaczano wieś, następnie wzywano sołtysa lub wójta. Informowano go o celu działań i żądano wydania ukrywanej broni oraz materiałów wybuchowych. Wszyscy mieszkańcy musieli pozostać w swoich zabudowaniach. Potem u osób podejrzanych przeprowadzano rewizję połączoną z zrywaniem podłóg i poszycia dachów. Przy okazji demolowano pomieszczenia i niszczono mienie, w tym również artykuły spożywcze. W razie odmowy wydania kluczy wyłamywano zamki i drzwi.

Podczas rewizji stosowano przemoc fizyczną, i karę publicznej chłosty. Dodatkową karą było nakładanie na wsie kontrybucji i kwaterowanie we wsiach szwadronów kawalerii, które mieszkańcy musieli utrzymywać. Według ukraińskich źródeł od pobicia zmarło od 7 do 35 osób. Polskie dane dowodzą, że podczas pacyfikacji nie oddano ani jednego strzału i nie zanotowano ani jednego wypadku śmierci^[10].

Druga fala aresztowań ukraińskich działaczy społecznych rozpoczęła się w październiku, aresztowania wtedy nie uniknął nawet przewodniczący legalnej partii UNDO - Dmytro Łewycki .

W sumie podczas akcji (wg informacji dla sejmowej komisji budżetowej ministra spraw wewnętrznych Felicjana Sławoj-Składkowskiego z 9 stycznia 1931 ) zatrzymano 1739 osób, z czego wypuszczono 569, a 1143 przekazano do dyspozycji sądów. Tylko 25-30% oskarżonych otrzymało niewielkie wyroki, pozostałych uniewinniono. W czasie rewizji ujawniono 1287 sztuk broni długiej, 566 rewolwerów, 398 bagnetów, 31 granatów, kilkadziesiąt metrów lontu oraz 99,8 kg materiałów wybuchowych.

W samym październiku 1930 rozwiązano 145 ukraińskich placówek społeczno-kulturalnych i 40 sportowych, zamknięto 8 spółdzielni i 46 kół " Proswity ".

Efekty akcji

Efektem akcji, tak jak zaplanowała OUN^[11], było trwałe zantagonizowanie ludności ukraińskiej i państwa polskiego. Na arenie międzynarodowej OUN zdobyła rozgłos, oraz uzyskała możliwość zdobywania funduszy organizacyjnych od emigrantów ukraińskich w wielu krajach Europy oraz Ameryki Północnej . Uzyskała też zwiększenie dofinansowania ze strony rządów Niemiec i Litwy.

Napięcie w stosunkach polsko-ukraińskich eskalowały ukraińskie czasopisma nacjonalistyczne. Gazeta nacjonalistyczna " Rozbudowa naciji " apelowała do narodu ukraińskiego słowami następującymi:

Z drugiej strony jednak, część działaczy ukraińskich skrytykowała metody, jakimi posługiwała się OUN (np. petlurowcy , część UNDO).

Reperkusje międzynarodowe

Za granicą wszczęto kampanię antypolską w prasie^[10]. Wydatne wsparcie w tej kwestii udzielili Niemcy. Za ich pieniądze sfinansowano tzw. "czarną księgę" wydaną w kilku językach mającą świadczyć o „polskim barbarzyństwie”. Ekspozytura ukraińska w Nowym Jorku nawoływała mocarstwa i Ligę Narodów do wysłania do Małopolski międzynarodowej komisji śledczej^[9]. Na początku grudnia 1930 troje ukraińskich posłów do Sejmu: Myłena Rudnyćka , Wasyl Panejko i Ołeksa Jaworowśkyj, wysłało skargę do Ligi Narodów . Pod koniec grudnia Ukraińska Reprezentacja Parlamentarna wysłała także do Ligi Narodów petycję proszącą o rozpatrzenie metod stosowanych przez władze polskie wobec mniejszości ukraińskiej.

W Wielkiej Brytanii doniesienia z Polski wzburzyły opinię publiczną. 62 członków Izby Gmin podpisało petycję do rządu, domagającą się utworzenia w Lidze Narodów specjalnej komisji do zbadania skarg ukraińskich, a dwóch posłów udało się nawet latem 1931 do Lwowa, w celu zbadania sytuacji na miejscu^[12]. Natomiast w samej LN Komitet Trzech, któremu oddano do rozpatrzenia tę sprawę, wydał w kwietniu 1931 niekorzystne dla Polski orzeczenie^[]. Kryzys rządowy w Londynie i utrata stanowiska ministra spraw zagranicznych przez Arthura Hendersona w zrekonstruowanym w sierpniu 1931 rządzie Ramseya Macdonalda , a także kryzys związany z okupacją Mandżurii przez Cesarstwo Japonii (utworzenie Mandżukouo) doprowadziły do zakończenia postępowania przed Ligą Narodów^[].

Kanada^[13] bardzo ostro poparła Wielką Brytanię, ze względu na własną wielką diasporę ukraińską. W samej Kanadzie odbyło się bardzo wiele zebrań protestacyjnych i wieców, które uzmysłowiły politykom kanadyjskim siłę ukraińskiego elektoratu. Ukraińskie organizacje organizujące protesty okrzepły i nabrały doświadczenia organizacyjnego, co przydało się w następnych latach, przy wspieraniu ukraińskiego ruchu narodowowyzwoleńczego.

Polska broniła się przed zarzutami wskazując, że traktat o ochronie mniejszości oprócz przywilejów nakłada na nie obowiązek lojalności. Przedstawiono też dowody, że pacyfikację wywołali sami Ukraińcy swoją akcją przeciw ludności polskiej i państwu polskiemu, a zastosowane przez nich metody przerosły to co propaganda zarzucała Polsce^[9].

Liga Narodów, po zbadaniu sprawy, 30 stycznia 1932 powzięła uchwałę stwierdzającą, że „Polska nie prowadzi przeciwko Ukraińcom polityki prześladowań i gwałtów” i że „pacyfikację” wywołali sami Ukraińcy przez swoją „akcję rewolucyjną” przeciwko państwu polskiemu. Społeczeństwo polskie w większości (poza socjalistami), oceniło pacyfikację zgodnie jako przykrą, ale nieuniknioną koniecznością państwową^[9].

Zobacz też

• Akcja polonizacyjno-rewindykacyjna 1938 roku

Przypisy

Literatura

• Andrzej A. Zięba Pacyfikacja Małopolski Wschodniej w 1930 roku i jej echo wśród emigracji ukraińskiej w Kanadzie, w: Przez dwa stulecia XIX i XX w., Kraków 1993
• Karol Grünberg , Bolesław Sprengel Trudne sąsiedztwo. Stosunki polsko-ukraińskie w X-XX wieku, Warszawa 2005,
• Roman Wysocki Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów w Polsce w latach 1929-1939, Lublin 2003,
• Роман Скакун. «Пацифікація»: Польські репресії 1930 року в Галичині .
• Serhy Yekelchyk, Ukraina. Narodziny nowoczesnego narodu, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009,