Manuskrypt organum Alleluia nativitas Perotinusa

Organum (gr. ὄργανον – organon "instrument") – gatunek średniowiecznej heterofonii , a następnie polifonii . Początkowo znaczenie terminu organum związane było z instrumentem – organami , później jednak tylko z muzyką harmonijnie zestrojoną w konsonansach . Od XII wieku organum oznaczało zwłaszcza utwory z długonutowym głosem tenorowym (zwykle jako cantus prius factus zaczerpniętym z chorału ) i znajdującymi się nad nim bardziej ruchliwymi głosami.

Ogólniejsza definicja stwierdza, że w średniowiecznym organum znajduje się melodia zaczerpnięta z chorału wraz z co najmniej jednym dodanym głosem. W zależności od skali oraz formy chorału, dodatkowo może być śpiewany głos burdonowy . Jako że nie powstaje prawdziwie niezależny drugi głos, w takim przypadku nie mówimy o polifonii, lecz heterofonii . Początkowo organum zawierało dwa głosy: melodię zaczerpniętą z chorału oraz jej zdwojenie prowadzone równolegle w interwale konsonansowym, zwykle kwincie lub kwarcie . W tym przypadku kompozycja często rozpoczynała się i kończyła na unisonie . Organum było pierwotnie improwizowane : gdy jeden śpiewak wykonywał zapisaną linię melodyczną (vox principalis), inny "ze słuchu" dokomponowywał niezapisaną drugą linię (vox organalis). W miarę upływu czasu kompozytorzy zaczęli zapisywać dodawane głosy, które przestały być zwykłymi transpozycjami – w ten sposób kształtując już prawdziwą polifonię.

Historia

Fragment organum zanotowanego w Musica enchiriadis

Pierwszy opis wraz ze wskazówkami wykonawczymi pojawił się w Musica enchiriadis (ok. 895 r.), traktacie tradycyjnie – niesłusznie – przypisywanym Hucbaldowi z St. Amand . Najstarsze metody nauczania techniki organalnej znajdują się w Scolica enchiriadis dołączonym do Musica enchiriadis. Początkowo organum nie miało być polifonią we współczesnym rozumieniu tego słowa; głos dodany miał być jedynie wzmocnieniem i harmonicznym wzbogaceniem melodii chorału, by dodać splendoru liturgii w większe święta. Analogię można dostrzec w architekturze: w XII i XIII wieku konsekrowano coraz większe gotyckie katedry, w których z kolei rozbrzmiewała coraz bardziej skomplikowana polifonia.

Największymi nowatorami w zakresie techniki organalnej byli Leoninus i Perotinus . Ich innowacje polegają w dużej mierze na rozwinięciu modi rytmicznych, zakorzenionych w formach chorału gregoriańskiego i odpowiadających teoretycznemu systemowi św. Augustyna . Zasługą tych kompozytorów, zwłaszcza Perotinusa, było urytmizowanie utworów według następstw i schematów określonych później jako rytmika modalna.

Organum paralelne ścisłe

Organum ścisłe prowadzone w interwale kwarty

Oba Enchiriadis (Musica i Scolia) są przede wszystkimi traktatami omawiającymi koncepcję matematycznej budowy skal, opartą na teoriach wzajemnych stosunków między dwoma tetrachordami. W Musica enchiriadis opisana jest zapewne praktyka, która miała miejsce już wcześniej – być może miała nawet kilkusetletnią tradycję. Głos lub głosy dodane (vox organalis) rozpoczynają, poruszają się i kończą w tym samym interwale – kwarty, kwinty lub oktawy (lub ich stosownej kombinacji) – względem głosu głównego (vox principalis) wykonującego chorał. Ścisłe organum paralelne nie pojawia się we wczesnych traktach jako twór samodzielny: traktaty omawiają paralelizm jako fundament i następnie przechodzą do kolejnych – już innych – sposobów konstruowania organum. W rzeczywistości większość przykładów muzycznych w traktatach wykorzystuje interwały sekundy , tercji , kwarty, kwinty i seksty , by osiągnąć lepszy rezultat artystyczny. To bardziej urozmaicone organum było szerzej opisane przez Guidona z Arezzo w traktacie Micrologus ok. 1020 roku i określane jest najczęściej jako organum swobodne.

Badacze nie ustalili jeszcze jednak, czy ten typ organum wywodził się z wcześniejszego, bardziej prymitywnego ścisłego paralelizmu, czy też z jakiejś formy heterofonicznej, ograniczonej prawami harmonii modalnej. Ścisłe organum paralelne pojawia się, tak naprawdę, jedynie w niemieckiej muzyce, począwszy od XIII wieku, a nie w dużo wcześniejszych traktatach Enchiriadis, dziełach Guidona lub w Troparium winchesterskim .

Organum swobodne

Najwcześniejsze przykłady tego typu organum powstały w latach 1020–1050: Micrologus Guidona z Arezzo oraz Troparium winchesterskie . Wykorzystują one wciąż równoległy ruch głosów i ruch boczny (wyższy głos porusza się, podczas gdy tenor trzyma jeden dźwięk), ale wprowadzony został także ruch przeciwny głosów i ruch prosty (głosy poruszają się w tym samym kierunku, lecz o inne interwały). Zjawiska te doprowadziły do usamodzielnienia linii melodycznych – co jest podstawowym warunkiem powstania kontrapunktu . Istnieją manuskrypty z późnego XI i XII wieku, które świadczą o zmieniającym się stylu – od prac Johannesa Cottona po tzw. manuskrypty z Chartres. Choć organum mieszane jest raczej izochroniczne ( homorytmiczne ) – oba głosy poruszają się bowiem w tym samym tempie – pojawiają się także przykłady więcej niż jednej nuty w głosie organalnym na jedną nutę tenoru; jest to także zalążek kontrapunktu. Głos dodany rozpoczyna w unisonie z głosem głównym, powtarzając pierwszą nutę. Poprzednie techniki były w istocie jedynie wzmocnieniem i uwydatnieniem pojedynczej linii melodycznej – dlatego też nie była to polifonia; organum mieszane jest zdecydowanie przełomowe – tworzy nową linię, która kontrastuje harmonicznie z chorałem w głosie niższym.

Organum melizmatyczne

Organum jako gatunek muzyczny osiągnęło szczytowy moment rozwoju w XII wieku wraz z rozwinięciem organum melizmatycznego (floridus) oraz działalnością dwóch odrębnych szkół kompozytorskich. Pierwsza nosi nazwę polifonii akwitańskiej, ponieważ zapoczątkowana została w szkole Saint Martial zogniskowanej w opactwie Saint Martial w Limoges w Akwitanii. Późniejszy rozwój w XII wieku nastąpił w szkole Notre Dame w Paryżu , gdzie pojawiły się modi rytmiczne. Było to zasługą kompozytorów znanych z imienia – Leoninusa oraz Perotinusa , którzy wprowadzili szereg nowych technik kompozytorskich. Motet – mający stać się najistotniejszym gatunkiem, na którym miała się skupić inwencja kompozytorów w XIV wieku – wywodzi się z czasów Perotinusa.

Podstawową zasadą organum melizmatycznego jest to, że głos organalny wykonuje od dwóch do sześciu dźwięków nad jednym dźwiękiem w tenorze. Opierało się na melodii zaczerpniętej z chorału, którą śpiewano w wydłużonych wartościach w niższym z głosów. Długość trwania poszczególnych wartości zależał od tego, jak długie frazy były im przypisane w głosie wyższym (organalnym). Chorał przeistoczył się więc w pochód długich dźwięków – stąd głos zawierający cantus firmus będzie nazwany tenorem ( łac. tenere – "trzymać"). Wyższy głos organalny poruszał się w szerokich melizmatach na przedłużonych samogłoskach. Ten nowy styl znany był jako organum duplum' lub organum purum, podczas gdy starszy homorytmiczny gatunek zaczął być nazywany discantusem .

Organum z Saint Martial ma charakter rapsodyczny , ponieważ rytm nie jest jeszcze zorganizowany według sześciu modi rytmicznych – których wprowadzenie można przypisać dopiero Leoninusowi.

Organum w szkole Notre Dame

Viderunt omnes Perotinusa

Rozwój ośrodka życia kulturalnego i intelektualnego w XII-wiecznym Paryżu wiąże się w z Uniwersytetem Sorbony , który stał się wówczas uczelnią przyciągającą wielu studentów, nie tylko z Francji. Budowa katedry Notre Dame w latach 1153–1238 zbiega się z czasem rozwoju szkoły paryskiej i jej organum. Katedra i uniwersytet stały się znaczącym ośrodkiem kompozytorskim oraz teoretycznym w XII i XIII wieku dzięki Leoninusowi i Perotinusowi. Leoninus stworzył Magnus Liber Organi de Gradali et Antiphonario, pisząc organa dupla oparte na istniejącym chorale – jak Alleluja , graduał lub Benedicamus Domino w nieszporach na większe ceremonie w roku liturgicznym. Zebranie utworów w "Magnus Liber" jest pierwszym projektem na tak szeroką skalę, który można przypisać jednemu kompozytorowi. Jednocześnie w zawartych w zbiorze utworach pojawiają się modi rytmiczne jako podstawowy element budowy. W organach duplach Leoninusa chorał, zgodnie z tradycją, znajduje się w niższym głosie (tenorze).

Sposób, w jaki słowa są przypisane melodii w chorale, determinuje sposób opracowania. Tam, gdzie chorał gregoriański jest potraktowany sylabicznie, powstaje organum melizmatyczne: tenor zatrzymuje każdy dźwięk chorałowy, nad którym głos organalny – duplum – rozwija melizmaty. Gdy chorał przestaje być sylabiczny, oba głosy zaczynają być zorganizowane według modi rytmicznych – discantus. Ta sekcja discantus kończy się copulą – w której tenor zatrzymuje ostatnią wartość, a duplum porzuca modus rytmiczny i tworzy rapsodyczną, niezwiązaną rytmem kadencję zakończoną konsonansem. W ten sposób organa dupla Leoninusa wykorzystują trzy, przechodzące płynnie w siebie, techniki polifoniczne, by na koniec ostatnia fraza chorału została wykonana monodycznie.

Autorzy piszący o organum paryskim, m.in. Anonim IV, Johannes de Garlandia, Anonim z St. Emmeram oraz Franco z Kolonii, nie zawsze opisują techniki jasno. Można jednak stwierdzić, że:

• organum purum stosowane jest wtedy, gdy chorał jest potraktowany sylabicznie, a więc tenor nie może być zrytmizowany;
• gdy chorał zaczyna być melizmatyczny, tenor staje się ruchliwy i może powstać discantus;
• trzecią formą po organum i discantusie jest copula (z łac. "schodząc się"), która według Johannesa de Garlandia jest ogniwem pośrednim między organum a discantusem. "Pośredni" można tutaj rozumieć dosłownie.

Perotinus, cytując Anonima IV, angielskiego studenta, który przekazał szereg informacji na temat paryskiego organum i jego twórców, "jest najznakomitszym kompozytorem discantusa", rozwinął discantus w organach triplach, w których oba głosy organalne są diskantowe. Organum triplum nie jest możliwe w czystej technice organalnej – głosy dodane muszą być urytmizowane. Perotinus poszedł nawet dalej, tworząc dwa organa quadrupla – Viderunt omnes i Sederunt principes, wykonane w katedrze Notre Dame na nowy rok (1198) i na święto św. Szczepana (1199). Poza organum rozwinął także akwitańskie versa, odtąd zwane konduktusami . Każdy konduktus to nowa kompozycja do nowego tekstu, zawsze zorganizowana według modi rytmicznych.

Szczególną innowacją Perotinusa było stworzenie motellusa, w którym wyższy głos w sekcji diskantowej otrzymuje nowy tekst, tak że gdy niższy głos wypowiada jedną sylabę, wyższy – kilka; jest to pierwszy przykład dwóch tekstów zespolonych ze sobą w czasie. To z kolei zaowocuje powstaniem motetu .

Zobacz też

• chorał gregoriański
• discantus
• szkoła Notre Dame
• szkoła St. Martial
• ars antiqua
• motet
• klauzula
• polifonia
• wielogłosowość

Bibliografia